Op 3 juni 2024 is op 98-jarige leeftijd in Tübingen, de stad waar hij vanaf 1967 tot zijn emeritaat in 1994 hoogleraar is geweest, de lutherse theoloog Jürgen Moltmann overleden. Hij was na zijn studie in Göttingen predikant geweest in Bremen en hoogleraar in Wuppertal en Bonn, voor hij in Tübingen neerstreek. Zijn werk werd in vele talen vertaald. Hij ontving eredoctoraten van zestien universiteiten, waaronder de KU Leuven. Zijn vrouw, de feministische theologe Elisabeth Wendel, gepromoveerd op het kerkbeeld van de negentiende-eeuwse Nederlandse theoloog Kohlbrugge, is in 2016 op 89-jarige leeftijd overleden. Peter Nissen gedenkt hem.
In mijn studietijd was Moltmann ook in Nijmegen een grote naam. Zijn Theologie der Hoffnung uit 1964, al snel bij Ambo in Nederlandse vertaling verschenen, werd een bestseller en was een begrip, evenals zijn tweede grote werk Der gekreuzigte Gott uit 1972, door Moltmann zelf getypeerd als zijn theologische antwoord op Auschwitz. Bij de veertigste verjaardag van zijn theologie van de hoop, in 2004, twintig jaar geleden dus, maakte Moltmann nog een tournee door Nederland. Het dagblad Trouw schreef er uitgebreid over. Hier, in Nederland, had hij namelijk tijdens een studieverblijf in 1957 bij de gereformeerde theoloog A.A. van Ruler (1908-1970), hoogleraar in Utrecht, een deel van de inspiratie voor zijn theologie gevonden.
Een andere bron was uiteraard de filosofie van de hoop van de marxist Ernst Bloch, die Moltmann volgens Karl Barth in zijn boek uit 1964 had ‘gedoopt’. Samen met de katholieke theoloog Johann Baptist Metz (1928-2019) uit Münster was Moltmann de belangrijkste vertegenwoordiger van de Duitstalige politiek geëngageerde theologie. Hoop was voor hem namelijk niet vrijblijvend: wie hoopt, mag niet inslapen, die moet aanpakken. Hoop maakt actief en waakzaam. Zo engageerde Moltmann zich met de christelijke vredesbeweging en de milieubeweging. Zijn scheppingstheologie ontwikkelde zich tot een ecologische theologie.
Systematisch theoloog
Wat ik zelf altijd boeiend heb gevonden, is dat Jürgen Moltmann een van de, als ik het goed zie, laatste systematische theologen is die een alle subdisciplines, of klassiek gezegd alle ‘traktaten’, omvattend theologisch oeuvre heeft opgebouwd. Hij schreef een godsleer, een scheppingsleer, een christologie, een pneumatologie (theologie van de Heilige Geest), een ecclesiologie (theologie van de kerk) en een eschatologie (over de laatste dingen). Als hij rooms-katholiek was geweest, had hij vast ook nog wel een mariologie (theologie over Maria) geschreven. Hij had die klassieke thema’s al eerder behandeld in afzonderlijke boeken. Zo is zijn Der gekreuzigte Gott een christologie en zijn Kirche in der Kraft des Geistes uit 1975 een ecclesiologie. Maar tussen 1980 en 1995 deed hij het in vijf boeken Systematische Beiträge zur Theologie nog eens helemaal over. Na afloop van een lezing vroeg een student hem eens: ‘Bent u een universalist?’ Na enig nadenken antwoordde Moltmann ‘nee’, en na weer een korte pauze: ‘Maar God misschien wel.’
Geloofsbelijdenis
Jürgen Moltmann speelde ook een grote rol in de oecumenische beweging. Twintig jaar lang, van 1963 tot 1983, was hij lid van Faith and Order, de theologische denktank van de Wereldraad van Kerken. Ook daarna was hij bij de Wereldraad een graag geziene gast. Hij sprak de algemene raad vaker toe en de studenten van Bossey, het oecumenisch studiecentrum van de Wereldraad bij Genève. Een bijzondere rol speelde zijn theologie van de Heilige Geest in de oecumenische gesprekken met de Orthodoxe kerken. Moltmann pleitte ervoor om terug te keren naar de oorspronkelijke tekst van de geloofsbelijdenis van de concilies van Nicea en Constantinopel, zonder de latere westerse toevoeging van het zogenaamde ‘Filioque’, de wending die stelt dat de Geest niet alleen voortkomt uit de Vader, maar ook uit de Zoon. Dat Filioque was een gruwel voor de theologen en kerken van de Orthodoxie. Moltmann speelde een grote rol bij het formuleren van het zogenaamde Memorandum van Klingenthal (1979), waarin de terugkeer naar de oorspronkelijke tekst van de geloofsbelijdenis werd bepleit. Inmiddels is het gebruik van die oorspronkelijke tekst bij gebedsvieringen van de Wereldraad van Kerken standaard geworden.
Moltmann bleef tot op hoge leeftijd met zijn theologische denk- en schrijfwerk doorgaan. In 2019 las ik nog met groot genoegen zijn Christliche Erneuerungen in schwierigen Zeiten. Het werd in hetzelfde jaar door de Wereldraad van Kerken ook in Engelse vertaling uitgegeven (Hope in These Troubled Times). Het zijn enkele voordrachten die hij heeft gehouden tijdens het Reformatiejaar 2017, waaronder een prachtige tekst Die unvollendete Reformation, met een sterk oecumenisch pleidooi voor een ‘eucharistische avondmaalsgemeenschap’: ‘Je näher wir zu Christus kommen, desto näher kommen wir zueinander.’
Moge zijn gedachtenis ons tot zegen zijn.
Peter Nissen
Foto: Jürgen Moltmann en Elisabeth Moltmann-Wende in Duitsland, 1970. Foto: WCC
Ook de website van de Wereldraad van Kerken besteedt aandacht aan het overlijden van Jürgen Moltmann.
De Raad van Kerken nodigt u uit om uw herinneringen aan Jürgen Moltmann te delen (e-mail). Zij zullen aan dit artikel worden toegevoegd.