Duurzaamheid als levensbeschouwelijk vraagstuk

Gepubliceerd op Door M. Tiemens en C. Hogenhuis

De Raad van Kerken Nederland heeft aan het einde van afgelopen zomer twee documenten mede-ondertekend, die oproepen tot een duurzamere en rechtvaardiger economie en samenleving. Allereerst een brief aan de Commissie EZK (Economische Zaken en Klimaat) van de Tweede Kamer en ten tweede het Manifest ‘Het Groene Normaal’. Waarom ondertekende de Raad van Kerken?

De roep om een andere economie is niet nieuw. Er wordt al vijftig jaar gewaarschuwd dat een globale groei-economie, gefundeerd op fossiele brandstoffen, productie en consumptie, niet onbeperkt houdbaar is. Die onhoudbaarheid wordt steeds duidelijker zichtbaar in klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, uitputting van levensbronnen, vervuiling en een groeiende vluchtelingenstroom. We zien ook de ongelijkheid, de kloof tussen arm en rijk toenemen. Globaal genomen zijn het de armen die het meest te lijden hebben van al deze gevolgen, terwijl ze er niets tot weinig aan hebben bijgedragen.

De aarde als gemeenschappelijk huis

Het woord economie komt van het Griekse woord oikos, dat huis betekent. De manier waarop we economie bedrijven heeft alles te maken met de manier waarop we samenleven, hoe we met de aarde en al haar bewoners, omgaan. In de encycliek Laudato si’, noemt paus Franciscus de aarde ‘ons gemeenschappelijk huis’. Ook hij geeft aan dat het tijd wordt voor een ommekeer, een andere manier van denken. Niet meer een economie die gericht is op winstmaximalisatie maar op het algemeen welzijn. Hij stelt daarvoor een integrale ecologie voor waarin wetenschap, technologie, economie, politiek, cultuur en natuur goed op elkaar afgestemd zijn. 

Duurzaamheid is dus niet louter een kwestie van het toepassen van technologische oplossingen, zodat we kunnen blijven doen wat we gewend zijn, maar vraagt om een andere manier van denken. Daarmee is duurzaamheid in wezen een levensbeschouwelijk vraagstuk. Het gaat over de vraag wat werkelijk samenleven is, in en met de schepping. Een vraag waar kerken zich sinds hun ontstaan mee bezig houden. Een vraag, die in een steeds veranderende wereld, steeds actueel blijft. De rol die de kerk in de samenleving kan, of zou moeten, vervullen is iets te laten zien van wat werkelijk samenleven is en dat te bevorderen. Dit kan vooral door het zichtbaar maken van en ruimte geven aan wat er aan goeds al gaande is. Het ondertekenen van bovengenoemde documenten door de Raad kan in dit licht gezien worden. 

Het Groene Manifest richt zich vooral op de eigen verantwoordelijkheid van het individu, als burger en consument. We moeten ons er goed van bewust zijn dat iedereen invloed kan uitoefenen op het bereiken van een duurzamere economie en samenleving. Door biologische of fair trade producten te kopen bijvoorbeeld laat je zien dat je voor een ecologisch en economisch eerlijke productie bent. Als consument kan je met je aankopen kiezen om een systeem van uitbuiting en vervuiling in stand te houden of juist te kiezen voor alternatieven die geen onrecht doen aan mensen, dieren, planten, of aan moeder aarde.

Ecologische bekering

Een betere wereld begint bij jezelf. Maar daarna moet er meer volgen. Paus Franciscus erkent dit ook in zijn encycliek Laudato si’, wanneer hij schrijft: “Het is echter niet voldoende dat het individu zich betert om een zo complexe situatie als waarmee de huidige wereld wordt geconfronteerd, op te lossen. [… ] Er zal een bundeling van krachten en een eenheid van bijdragen noodzakelijk zijn. Een ecologische bekering die een dynamiek van duurzame verandering teweeg wil brengen vraagt ook om een gemeenschappelijke verandering.” De brief aan de commissie van EZK sluit hierbij aan. 

Paus Franciscus legt uit dat een ecologische bekering vraagt om een grondhouding van dankbaarheid en belangeloosheid, de erkenning van de wereld als een, vanuit de liefde van de Vader, ontvangen geschenk. Hier ligt bij uitstek een rol voor de kerk en de theologie. Hoe kan een samenleving er uit zien vanuit de grondhouding die de paus aandraagt? Het vraagt ook om een theologische doordenking en reflectie. Hoe zit het eigenlijk met de plaats en de rol van de mens in de schepping? Leven we daarnaar? Wat voor wereld-, mens- of godsbeeld liggen ten grondslag aan maatschappelijke standpunten die nu grote invloed hebben? Welke waarden spelen een hoofdrol in het huidige economische systeem en de politiek? Zijn dat waarden die we werkelijk belangrijk vinden of dienen zich (nu) andere aan? 

Duurzaamheid hoort tot het hart van de kerk. Dat steeds meer kerken zich daar bewust van worden blijkt wel uit het groeiende netwerk van de groene kerken. Ook de Raad van Kerken wil duurzaamheid steeds meer een leidend principe laten zijn en beraadt zich nu hoe dit de komende jaren vorm te geven. Duurzaamheid raakt immers aan vrijwel alle samenlevingsvraagstukken. Goed beschouwd gaat het bij duurzaamheid om de verstoorde verhoudingen tussen mens en mens, mens en aarde en mens en God. Een leidende vraag om tot een duurzamere en rechtvaardiger economie en samenleving te komen is hoe we die gebroken relaties weer kunnen herstellen. De brochure Van God is de aarde en al wat daar leeft (Oecumenische Bezinning 60, 2019), gericht op een breed kerkelijk publiek, pastoraat en diaconaat, geeft daar een aanzet toe. 

Marjolein Tiemens-Hulscher
Christiaan Hogenhuis
beide lid van de werkgroep Theologie, kerk en duurzaamheid