De oecumene kan niet zonder de Orthodoxie. Deze heeft de oudste papieren van de christenheid. De Oriëntaals-orthodoxe kerkfamilie is medelidmaat van het verscheurde lichaam van Christus. Die conclusie trekt dr. Wim Dekker, lid van de beraadgroep Geloven en kerkelijke gemeenschap bij de Raad van Kerken en redacteur van Kontekstueel in het gelijknamige blad, dat gewijd is aan het orthodoxe geloofsgoed.
Wim Dekker geeft een toelichting op het beleid van de Raad van Kerken. De Raad geeft in de huidige beleidsplanperiode ruimte voor de oecumenische betekenis van diverse kerkfamilies. Diverse kerkfamilies komen daarbij aan bod. Op dit moment bezint de geloofsgroep zich op de relevantie en inbreng van de migrantenkerken. Maar de eerste verdieping is gemaakt richting orthodoxie.
Met vader Theodoor van der Voort begrijpt Wim Dekker die keus wel. Het is juist de orthodoxe kerkfamilie die een stimulans kan bieden voor de Nederlandse kerken in het algemeen. Wim Dekker: ‘De Nederlandse kerken lijden aan een sterke spirituele bloedarmoede, ze staan dermate open naar de cultuur, dat ze eerst door het rationalisme van de moderne tijd zijn verknoeid en nu nog weer door het subjectivisme van de postmoderne tijd verder aan betekenis dreigen in te boeten. Kennismaking met de eeuwenoude orthodoxe traditie doet de vraag stellen wat het geheim is van hun regeneratieve kracht te midden van alle stormen die cultureel en politiek over hen heen zijn gegaan’.
Nuchter
Dr. Jaap van Slageren doet in de bundel van Kontekstueel verslag van zijn rondgang langs diverse orthodoxe kerken. Hij schrijft onder meer: ‘Om iets van de spirituele sfeer van de oriëntaals-orthodoxe kerkelijke samenkomsten te begrijpen, doet men er goed aan met veel geduld en aandacht als buitenstaanders aan deze diensten deel te nemen. In de Armeense vieringen zal men verrast worden door de uitnodiging om als gedoopte christenen aan hun eucharistieviering deel te nemen. Daar en ook in de diensten van de andere kerken zal men worden gevraagd voor in de kerk te gaan zitten en zal er iemand zijn om uitleg te geven over de betekenis van de liturgische gewaden, van de symboliek van de brandende kaarsen, van de muziekinstrumenten en van de met iconen versierde iconostase (liturgische scheidingswand) die steeds maar open en dicht gaat. Wanneer men een Koptische dienst bijwoont, krijgt men bovendien een koptelefoon aangereikt, waarin je in perfect Nederlands het hele verloop van de liturgie kunt beluisteren. Maar let er wel op dat je nuchter ter kerke gaat, want pas na afloop word je, net als alle aanwezigen, uitgenodigd voor een feestelijke maaltijd. Met deze opmerkingen heb ik willen wijzen op het blijmoedig karakter van deze liturgische vieringen’.
Als een weiland
Vader Theodoor van der Voort, aartspriester van de Russisch-Orthodoxe Kerk, geeft een verdere typering van de orthodoxie. Theodoor: ‘Vaak wordt aangenomen dat de Orthodoxe Kerk met haar indrukwekkende ceremonieel wel erg dogmatisch moet zijn. De term ‘orthodox’ versterkt die indruk nog meer. Toch is die aanname niet juist. De Orthodoxe Kerk is relatief juist weinig dogmatisch. Met de leer over de Drie-eenheid en de leer dat Jezus Christus zowel God als mens is, en de consequenties daarvan, is het dogmatisch wel grotendeels bekeken. Er is in de orthodoxe theologie veel ruimte voor de zogenaamde speculatieve theologie: men kan op grond van de Heilige Schrift en de werken van de kerkvaders een aantal theologische uitspraken doen en verder uitwerken, zolang men maar achterwege laat te beweren dat deze uitwerking de enige juiste is. De orthodoxe theologie zou je kunnen beschouwen als een weiland, waarop men iedere positie mag innemen, zolang men maar niet beweert dat de gekozen positie de enige juiste is. Kenmerkend voor de orthodoxe theologie is verder het overwicht van de zogenaamde apofatische theologie over de zogenaamde katafatische, dus dat we beter over God kunnen spreken door te zeggen wat Hij niet is – onbeschrijflijk, oneindig, onkenbaar – dan wat Hij wél is: goed, eeuwig, barmhartig’.
Visitekaartje
Vader Theodoor noemt nog een paar opvallende eigenschappen. Als het over de spiritualiteit in de kloosters gaat zegt hij: ‘Waren de kloosters in het Westen vaak oorden waar monniken zich toelegden op het kopiëren van boeken en het ontwikkelen van theologie, veelal onder invloed van de scholastiek, in het Oosten is dat veel minder het geval geweest. Het voortdurend gebed stond en staat daar centraal’.
En over de ikonen: ‘De ikonen zijn als het ware het visitekaartje van de Oosters-Orthodoxe Kerk, en spreken ook veel mensen buiten de Orthodoxe Kerk aan. Volgens de overlevering was de Evangelist Lukas de eerste ikonenschilder. Ikonen zijn een onderdeel van de orthodoxe theologie. Ze zijn namelijk een consequentie van de incarnatie. Door de menswording Gods in Jezus Christus en het feit dat de menselijke en goddelijke natuur van Jezus Christus niet te scheiden zijn, is het oudtestamentische verbod om God of iets hemels af te beelden (Ex. 20: 4-5) niet langer houdbaar’.
En tenslotte stelt hij de vraag wat de Orthodoxe Kerk andere kerken zou kunnen bieden. Hij stelt: ‘Duidelijk is dat de Orthodoxe Kerk, zowel haar oosters-orthodoxe als Oriëntaals-orthodoxe tak, in de loop der eeuwen een rijke traditie heeft vergaard aan geschriften, gezangen en gebeden, die een bijna onuitputtelijke bron van spiritualiteit vormen. Al is dit erfgoed in de kerk van het Oosten gegroeid en bewaard gebleven, niemand zal het u verbieden als u iets daarvan bijzonder mooi of nuttig lijkt, en het voor uw eigen geestelijke leven wilt gebruiken’.
Heen en weer
Dr. Willem-Jan de Wit van de Gereformeerde Zendingsbond, die in Caïro werkt, gaat in Kontekstueel in op de relatie tussen de Koptisch-orthodoxen en de protestanten in Egypte. Hij ziet met name op praktisch niveau talloze bloemen bloeien. ‘Predikanten en priesters zien hun schapen vaak tussen de diverse kerken heen en weer lopen. Waar op officieel oecumenisch niveau vrijwel onoverbrugbare kloven tussen tradities gapen, kunnen in praktijk in één persoon orthodoxe en protestantse elementen best samengaan’.
De Wit ziet ook wel de knelpunten. ‘Vooral rond gemengde huwelijken leidt dit tot praktische problemen: kies je voor een protestants huwelijk, dan ga je vanuit orthodox perspectief eigenlijk ‘ongetrouwd’ (zonder het sacrament) samenwonen, maar kies je voor een orthodox huwelijk, dan moet de protestant eerst opnieuw worden gedoopt’.
Een stap voorwaarts in Egypte is ongetwijfeld de oprichting van een Raad van Kerken in 2013. De Wit: ‘De Koptisch-Orthodoxe Kerk accepteert in de praktijk de aanwezigheid van protestantse kerken naast zich in de Egyptische raad van kerken, de Middle East Council of Churches en de Wereldraad van Kerken’. De Wit vervolgt: ‘Het doet pijn dat onze protestantse trinitarische doop niet wordt erkend, maar we belijden wel samen het geloof in Vader, Zoon en Geest en kunnen samen Bijbellezen en bijvoorbeeld het Onze Vader bidden’. Die analyse sluit aan bij de situatie in Nederland, waar de Koptische gemeenschap lid is van de Raad van Kerken, maar enkele jaren geleden niet de dooperkenning of de verklaring van respect voor de doop van anderen meende te moeten ondertekenen. De Syrisch-Orthodoxe Kerk is daar toen wel verder ingegaan.
Volledige gemeenschap
Willem-Jan de Wit sluit zijn verhaal af met een bijzondere vergelijking: ‘Onlangs las ik dat Maarten Luther een directe ontmoeting heeft gehad met een vertegenwoordiger van de oriëntaals-orthodoxe Ethiopische kerk. Terwijl hij wat afstand bewaarde tot de volgelingen van Hus en van Zwingli, bood hij de Ethiopisch-orthodoxe kerk volledige gemeenschap aan. Nu vijfhonderd jaar later klinkt dat heerlijk naïef. Maar mogen we ervan dromen dat die gemeenschap tussen protestanten en oriëntaals-orthodoxen eens werkelijkheid wordt?’
Voor een los nummer of een abonnement op Kontekstueel: www.kontekstueel.nl
Foto’s:
1. Vader Theodoor van der Voort, afgevaardigde van de Orthodoxe Kerk naar de plenaire Raad van Kerken
2. Eucharistieviering bij één van de orthodoxe denominaties
3. Vader Samuël Dogan, afgevaardigde van de Syrisch-Orthodoxe Kerk naar de plenaire Raad van Kerken
4. Vader Yousab Thaleb, afgevaardigde van de Koptisch-Orthodoxe Kerk naar de plenaire Raad van Kerken