Een moderne seculiere staat moet niet alleen de vrijheid van godsdienst garanderen, maar mensen ook aanmoedigen zorg te dragen voor hun culturele en religieuze wortels. Want deze wortels zijn goed voor existentiële gezondheid en voor actief burgerschap. Dat zei aartsbisschop Antje Jackelén in de oecumenelezing 2018, vrijdag in de Geertekerk in Utrecht.
Antje Jackelén is de eerste vrouwelijke aartsbisschop in de kerk van Zweden. Zij werd in brede kring bekend toen ze in 2016 samen met paus Franciscus 500 jaar Reformatie gedacht in de kerk in Lund. De aartsbisschop is enkele dagen in Nederland onder meer om de eucharistische gastvrijheid te bezegelen van haar kerk met de Oud-Katholieke Kerk. Voor de Raad van Kerken sprak ze over Europa als een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de wereld van vandaag. Daarbij refereerde ze aan de Reformatie, waar haar eigen kerk mee is verbonden.
Jackelén hield een positief pleidooi om religie recht te doen als je de samenleving wilt opbouwen. Ze signaleerde vier ontwikkelingen in het Europa van vandaag: er is sprake van populisme, polarisatie, protectionisme en een post-waarheids-denken. Ze geven een crisis in de democratieën van het westen. Want een democratie kan niet bestaan in een vacuüm. Ze moet steeds weer gevoed worden vanuit waarden, waarvan er verschillende een religieuze basis hebben. Ze wees het idee af dat je een democratie kunt ontwikkelen in een neutrale seculiere ruimte. Ze sprak van een ‘inferieur alternatief’, omdat religie spirituele diepgang en morele kracht inbrengt. ‘Er is een versterking nodig van het partnerschap tussen de staat en de civil society, inclusief een versterking van het partnerschap met de relligieuze gemeenschappen. Een goed bestuur vraagt om vaardigheden niet alleen op het gebied van de economie, de politieke realiteit en de sociale verantwoordelijkheid, maar ook in spiritualiteit’.
Om de nieuwe rol te kunnen duiden die religie heeft te spelen in de post-seculiere context moet de religieuze geletterdheid toenemen. Jackelén brak dan ook een lans voor voortgaande educatie. Als mensen kennis vergaren, kunnen ze onafhankelijk denken en dankzij deze kennis van het hart is er vrijheid voor mensen. Ze waarschuwde voor een eenzijdige kennis van wetenschap en technologie ten koste van de menselijke waarden. Een samenleving dient op dit punt in balans te zijn, zo stelde ze. Zelfs een catechismus, bij uitstek geloofsdocumenten, hebben een educatieve rol gespeeld in het verleden en zijn daarin van ‘buitengewone betekenis’.
Jackelén ging vervolgens in op enkele fundamentele waarden: ze sprak over vrijheid, over vrees en over hoop. Ze signaleerde een toenemende vrees voor onder meer terreur. Nogal wat mensen hebben de neiging om op aanslagen te reageren met een poging de angst te overschreeuwen. Jackelén pleitte voor een alternatief: ‘Laten we ons verhouden tot de vrees als een menselijke eigenschap en laten we het gebruiken als een manier om verstandiger te worden’. Ze moedigde haar gehoor aan de vrees te overwinnen in het besef dat de vrees voor God wezenlijker is dan de angst die mensen onder elkaar kunnen voelen. De vrees voor God heeft een ander karakter en heeft te maken met het respect en de liefde voor de Vader. ‘Onze gedeelde vrees en het respect voor God kan worden tot een bron van hoop, zelfs in samenlevingen die gemarkeerd worden door secularisatie en pluralisme’.
‘Niemand van ons is onkwetsbaar, noch fysiek, noch spiritueel. Maar de vrees voor God kan vertrouwen en liefde voortbrengen en de bereidheid om zaken zo goed mogelijk te doen in het leven’. Deze levensinstelling moeten mensen niet voor zichzelf houden, maar van de daken van de huizen verkondigen. ‘Het hoogste dak heet internet tegenwoordig’, zo stelde de aartsbisschop, ‘het wereldwijde web heeft tegenwoordig dezelfde allure als vroeger de drukpers. Luther had Gutenberg, wij hebben Google’. ‘Meer mensen moeten zich als vrijwilliger inzetten als net-engelen’, zo zei Jackelén, ‘zich op het internet begeven om waarheid te verdedigen en onrecht aan te vallen’.
Tegenover de vier gevaarlijke P’s (polarisatie, populisme, protectionisme en post-waarheid) plaatste Jackelén de hoop. Dat geeft een zinvolle aanvulling op de democratie. ‘Democratie is geen zichzelf onderhoudend systeem, maar is constant afhankelijk van de voeding met waarden, en sommige van deze waarden hebben nu eenmaal religieuze wortels’.
Ze hekelde een goedkope vorm van heil. En ze somde allerlei titels op die ze in een boekhandel was tegengekomen, die met surrogaat te maken hebben: Doe Minder, Krijg Meer. De Grote Reis in Jezelf. Trouw Met Jezelf. Mensen laten zich met een dergelijke aanpak degraderen tot klanten. Er rest slechts consumptisme.
De aartsbisschop van Uppsala zei zich liever te willen inzetten voor een hernieuwd beleven van wat de doop is. De doop wijst op de genade en doet een constant appel om werk van liefde uit te voeren.
Op verzoek van aartsbisschop Jackelén plaatsen we hier niet de integrale, Engelse tekst. Zij zal die laten opnemen in een boek dat later dit jaar verschijnt. Geïnteresseerden kunnen echter wel de integrale tekst digitaal opvragen bij het bureau (rvk@raadvankerken.nl).
Foto’s:
1. Aartsbisschop Jackelén te gast bij de de Oud-Katholieke Kerk in Nederland, hier samen met aartsbisschop Joris Vercammen op de foto.
2. De voorste rij was gereserveerd voor een delegatie van bijna twintig personen, die naar Nederland gekomen zijn om de contacten tussen Oud-Katholiek en Kerk van Zweden te bezegelen.
3. Natuurlijk wordt er onder de lezing direct een extract aan de social media toevertrouwd.
4. Hielke Wolters is na anderhalf jaar ondergedoken te zijn geweest in Renesse (na zijn pensionering van de Wereldraad van Kerken) weer in beeld; we gaan meer van hem vernemen.
5. Prof. dr. Peter-Ben Smit, (links op de foto), hoogleraar aan de VU, en dr. Mattijs Ploeger, rector van het Oud-Katholiek Seminarie en docent dogmatiek, sacramententheologie en liturgie (rechts).
6. Een zeer gevarieerd bezoekerschaar, onder wie Bert van Bokhoven (voormalig moderamenlid PKN) en mgr. Gerard de Korte (bisschop van bisdom Den Bosch en onder meer secundus voor de oecumene in de Raad van Kerken).
7. Aartsbisschop Antje Jackelén in de Geertekerk in Utrecht.