Helpt religie bij het integreren of is het eerder een rem bij de integratie voor mensen in een migratiesamenleving? Daarover ging het congres dat Jan van der Kolk, voorzitter van de werkgroep Vluchtelingen, bijwoonde in de Evangelische Akademie Hofgeismar, Hessen (24 tot 26 maart 2017). Hij doet hieronder verslag.
Katalysator of rem?
Religie en integratie in de migratiesamenleving
Achtergrond
Met zo’n 70 deelnemers, voornamelijk uit de wijde omgeving van Kassel en verder in Duitsland werd deze 3-daagse bijeenkomst gehouden met als vraagstelling: wat is de rol van religie/godsdienst bij integratie en hoe wordt dat beleefd en gebruikt?
Op de achtergrond speelt mee, dat in de media vaak negatief bericht wordt over godsdienst, vooral waar het gaat om de plaats en rol van de Islam en over de remmende rol van met name islam.
Vanuit verschillende godsdiensten: Jodendom, orthodoxie (Syrische) christenen, Islam en de Evangelische Kirche Deutschland werd hierop gereflecteerd, aangevuld met stemmen uit de sociologie en met veel zang en muziek vooral in gemengde gezelschappen met veel nieuwe jonge Duitsers.
In veel opzichten is de Duitse situatie voor nieuwkomers vergelijkbaar met Nederland. Dit los van verschillen en overeenkomsten in de asielprocedures. Met name voor het Jodendom ligt het heel anders, omdat die door een overeenkomst van Duitsland met de voormalige Sovjet Unie ruim baan hebben gekregen voor het opvangen van tienduizenden mensen die in de Sovjet Unie als Jood werden beschouwd. De dynamiek daarvan staat hieronder apart benoemd.
Inleiding in thema
Thorsten Leisser, bestuurslid van de CCME (Churches’ Commission for Migrants in Europe), leidde thema in met ‘multi-culturele samenleving’ is dood, maar spreken over ‘multipele identiteiten’ is gangbaar geworden. Sinds mensenheugenis is migratie een vanzelfsprekend fenomeen in onze samenlevingen. (Een school uit de directe omgeving had dat ook verwerkt in een heldere en uitdagende tentoonstelling). Daarbij leven al zeer lang verschillende godsdiensten in relatieve vrede naast elkaar. Maar spreken over godsdienst is in het openbaar moeizaam geworden en wordt vaak politiek misbruikt. Er zijn vele relatieve breuklijnen in de samenleving, daarbij zijn vaak verschillen binnen godsdiensten fundamentalistisch versus meer liberaal of zeer ‘evangelisch’) minstens zo groot als verschillen tussen godsdiensten. Net zomin als ‘het christendom’ bestaat er zoiets als ‘de Islam’. De vraag daarbij is of het ons gaat lukken over te gaan van een samenleving met een vanzelfsprekende meerderheid en bijbehorende cultuur en godsdienst naar een samenleving met meervoudige identiteiten. En hoe beïnvloedt dit bestaande of nieuwe geloofsgemeenschappen (en, te weinig aan bod geweest) onze theologie en onze wijze van vieren.
Jodendom
Na de 2e wereldoorlog is met heel veel moeite weer een Joodse gemeenschap in Duitsland van de grond gekomen. Deze is traditioneel van aard. Uit de niet geëmigreerde overlevenden is een gemeenschap van rond 1500 Joden ontstaan. Toen in 1989 Duitsland (op initiatief van die kleine Joodse gemeenschap) de deur wijd openzette voor Joden uit de voormalige Sovjet Unie zijn er rond 200.000 Joden naar Duitsland gekomen. Vrijwel niemand met een religieuze achtergrond (Joods leven was in de Sovjet Unie onmogelijk), velen volgens de uitgangspunten niet Joods, want niet uit Joodse moeder en grootmoeder), maar volgens de wetten van de Sovjet Unie wel Joods. En zonder bewijs van Joods zijn geen toegang tot de Joodse gemeenschap, anders dan als toehoorder. Dat vereiste dubbele integratie: die in de kernwaarden van het Jodendom en die in de kernwaarden van een democratie.
Islam
Kernvraag, gesteld door een universitair moslim, is, of de Islam te verenigen is met huidige Europese kernwaarden. Daarbij geldt, dat de Islam ook zeer vele verschillen kent, orthodoxe, reformbeweging, existentiële, traditionele etc. ‘De islam’ bestaat evenmin als ‘het christendom’. In Duitsland speelt daarbij vooral de vraag of de islam verenigbaar is met de ‘Leitkultur’ (in Nederland vaak neergezet door seculieren als joods. ‘-christelijke cultuur’). Daarbij zijn twee bewegingen zichtbaar: de ene is die van geleidelijke aanpassing aan gangbare waarden, verminderde nadruk op sharia en meer positief zelfbeeld van vanzelfsprekendheid in de huidige westerse samenleving, anderzijds in de 2e en 3e generatie een re-ethnisering, mede bevorderd door ervaringen of belevingen van uitsluiting.
In verdere gesprekken blijkt wel, dat het ook voor hoogopgeleide moslims niet makkelijk is om te gaan met de scherpe scheiding tussen kerk en staat. En ook als het westerse wetssysteem geïncorporeerd wordt blijft de aantrekking van autocratische krachten die zich op de ‘echte islam’ beroepen.
En Arabisch blijft de liturgische taal altijd, en voor de vorming van imams moet daarmee zeer vroeg worden begonnen, rond een jaar of 8. Een nogal lastige voor het opleiden van Duitse imams.
Orthodoxie
Metropoliet Bakarat van de Rum-orthodoxe kerk (Antiochische christenen, bestaan sinds 2000 jaar) in zijn prachtige kleed is helder in zijn standpunt: ja, de Syrisch-orthodoxe christenen integreren gemakkelijk. Zij zijn gewend te leven als minderheid, gewend aan een veelheid van instituties zoals ziekenhuizen, scholen en universiteit, die ook ruim open staan voor niet-orthodoxen. Gewend ook aan het spreken van de taal van het land waar ze zich bevinden. Antisemitisme kennen orthodoxen niet, wel zeer nadrukkelijk zware kritiek op de staat Israël. Ook de rijke muziekcultuur draagt bij aan integratie: vaak gevraagd voor optredens. Bovendien zijn velen hoog opgeleid.
De metropoliet bevestigt wat de Syrisch orthodoxe kerk in Nederland zegt over discriminatie in asielzoekerscentra en over ‘zieltjes winnen’ door evangelikalen. Terwijl hij als metropoliet geen toegang krijgt tot de centra krijgen evangelikalen dat wel. Ook ziet hij, dat hoewel er voor de oorlog in Syrië redelijk vreedzaam werd samengeleefd, er nu onder zowel christenen als moslims veel meer fanatici zijn. Maar hij is duidelijk: de nieuwkomer past zich aan. En ook dat kost veel tijd, om over de diepe angst op grond van de ervaringen in de laatste jaren in Syrië heen te komen. En nieuwkomers mogen geen eisen stellen, zoals halal vlees in scholen en andere instituties.
EKD
De kerk organiseert en betaalt veel activiteiten gericht op welkom en integratie. Veel lokale initiatieven zijn ondersteund, ook financieel. En zet in op zowel professionele als vrijwillige ondersteuning. Maar het wordt sterk neergezet vanuit traditioneel diaconale aanpak: wij voor hen. Maar ook: ontwikkelen netwerken, leren van elkaars aanpak, verbinding scheppen, feestelijke bijeenkomsten, om vooral ook laagdrempelig over cultuurverschillen heen te stappen. En veel vrijheid om te experimenteren. Benoemd, maar niet geconcretiseerd wordt hoe nieuwkomers daarbij niet allen object zijn, maar ook op plaatsen komen waar ze verantwoordelijkheid kunnen dragen.
Maar de rol van theologie en van liturgie blijft daarbij wat onderbelicht, anders dan algemene uitgangspunten, dat geloven past in de beweging naar onbekendheid en vreemdelingschap.
De visie van een socioloog
De laatste hoofdbijdrage is die van een (aan een kerkelijk instituut verbonden) socioloog. Uit onderzoek blijkt, dat de rol van godsdienst sterk wordt overschat, in vergelijking met andere factoren van sociale en vooral ok sociaaleconomische aard. Onderwijs en onderwijsniveau, toegang tot de arbeidsmarkt, ruimte om deel te hebben aan de maatschappelijke organisaties. Er zijn ook traditioneel in Duitsland duidelijke verschillen. Zoals van oudsher protestanten een veel hoger aandeel hebben in de gymnasiale bevolking. En in het algemeen meer waarde hechten aan opleidingsniveau. En ook is deze groep oververtegenwoordigd in vrijwilligerswerk en samenleving (Nederlandse gegevens daarover geven tegenstrijdige uitkomsten).
Maar in deze bijdrage valt op, dat er nauwelijks wordt onderscheiden tussen godsdienst, cultuur, tradities, verwachtingen. En evenmin onderscheid tussen vluchtelingen en migranten. Omgekeerd is de ervaring van 3e generatie moslims in Duitsland dat ze vaak worden aangesproken als ‘nieuwkomer’, ‘u spreekt al heel goed Duits’.
Tot slot
Goed dat dit onderwerp gethematiseerd wordt, los van de makkelijke oneliners en open deuren. Mooi, dat dit werd geïllustreerd met spetterende optredens van muziekgroepen, een scala van enthousiaste lokale initiatieven (‘welkom hier’) een rijke tentoonstelling van een school en een interreligieuze afsluiting. Er valt nog veel te leren, ook in de doorwerking naar theologie en liturgie. En een bijeenkomst als deze zou er sterk bij winnen als er meer deelnemers uit de bredere doelgroep zouden zijn. Ook werden reële integratieproblemen, zoals in sommige achterstandswijken, wat makkelijk weggepoetst en werd er nergens verschil gemaakt tussen migranten en vluchtelingen. En ook uit Duitsland vertrekt vandaag weer een vliegtuig vol met mensen die uitgezet worden naar het ‘veilige’ Afghanistan.
Jan van der Kolk
27 maart 2017
Foto’s:
1. Gardar Eide Einarsson uit zijn kritiek op alle vormen van nationalisme, door vlaggen op de grond te exposeren met aan de wand de interpretatie; het werk heeft geen titel, maar wordt wel ‘vlaggenverspilling’ genoemd, het dateert uit 2015 en is te zien in het museum voor moderne kunst in het Deense Aarhus.
2. Deze gedenkstenen zijn opgesteld in Berlijn en herinneren aan het oorlogsverleden en de vele slachtoffers in de concentratiekampen.
3. Deze muur is van Kirkegaard en staat in het museum voor moderne kunst in Aarhus. De kunstenaar heeft geluiden opgenomen aan beide zijden van de muur in Israël / Palestina. Als je je oor tegen de muur drukt hoor je de geluiden van de ene kant van de muur. Op deze manier pleit de kunstenaar voor het meer luisteren naar elkaar.
4. Low Key heeft een hele wand gemaakt met bordjes van bedelaars, die hij van over de hele wereld heeft gekocht. Het werk heet Dolk, is uit 2016 en is te zien in het museum voor moderne kunst in Aarhus.