In de zomermaanden plaatsen we een aantal tekstjes over Griekenland. Mijmeringen bij een bezoek in de weken dat het referendum werd gehouden. Hieronder gedachten van Klaas van der Kamp in de trein met de titel ‘Liturgia’.
Voor mensen die het Grieks alleen kennen van de Bijbel is het leuk om door Griekenland te reizen. Je komt onverwachts termen uit de Schrift tegen. Zo verging het mij, toen ik in de trein richting Kalávryta reed, het Griekse Putten. Ik sprak met de machinist. Hij legde de dienstregeling uit. Ineens zag ik het woord ‘liturgia’ op het bestuurdersdisplay. ‘Wat gebeurt er als je op deze knop drukt?’, vroeg ik. ‘Dan gaan we rijden’, zei de machinist. En ik realiseerde me dat het woord zoveel betekent als ‘in gebruik’.
Zo’n alledaagse toepassing schudt me even door elkaar. Het helpt om heilig en profaan dicht bij elkaar te houden. Om dat gevoel op te roepen koop ik af en toe boekjes met gewijde teksten in een andere taal. De Zuidafrikaanse Bijbel bijvoorbeeld. Ik lees dan dat de profeet ‘dikmelk en heuning’ eet (Jesaja 7: 14). En ik vraag me dan glimlachend af wat dikmelk precies zal zijn geweest. In een boekje van het Vaticaan met hedendaags Latijn trof ik de omschrijving: ‘statio autocinetorum usibus destinata’. De woorden ‘usibus destinata’ doen aan een vrome toepassing denken, maar het gaat gewoon om een ‘benzinestation’.
In het Vaticaanse woordenboek kwam ik ook een omschrijving van de Grieks-Orthodoxe Kerk tegen: Ecclesiae Graecae orthodoxae sodalis. ‘Sodalis’ betekent ‘kameraadschappelijk’. Gelijk even gekeken hoe de Protestantse Kerk er in het Vaticaan opstaat; simpelweg ‘Protestantismus’ dus. Geen sodalis. Zo vermenigvuldigen de gedachten zich als je iets langer kauwt op een woord.
We mogen blij zijn dat schrijvers als Odysseus Elytis en George Seferis nog steeds Grieks gebruiken. Hen is gelukt, waar tot nu toe geen enkele Nederlandse auteur in slaagde: Zij wonnen de Nobelprijs voor de literatuur. Zij helpen het Grieks levendig te houden.
Je komt het Bijbelse jargon vanwege het Koine overal tegen. Soms heel onverwachts. Toen ik bij aankomst van de trein in Kalávryta naar een toilet wilde, was de deur dicht. Er zat een briefje op met de tekst: ‘den leitourgei’. Buiten gebruik dus.
Eerder stond hier het stukje ‘Joris’.
Joris
Als je naar de kloosters bij de Meteoren rijdt, zie je allerlei kledingstukken bungelen bij de spelonk van St. Joris van de Zakdoek, een heremiet. Jonge waaghalzen klimmen er naar boven en laten er stukken textiel achter als bewijs van hun onderneming. Ik begaf me in die buurt naar boven met wel duizend andere toeristen naar één van de voor het publiek geopende kloosters. Het ging er op die plek iets minder gevaarlijk aan toe; er was gewoon een trap uitgehouwen. Het was aangepast voor de toeristen, de toegang was in vijf minuten te beslechten en aan het einde van een bezoek aan het klooster was er ook gewoon een souvenirshop om iets van het kloostergevoel in koper of gips mee te nemen.
Naast de gebruikelijke semi-icoontjes, de kettinkjes en de ansichten zag ik er een boekje van Peter Botsis liggen. Het lag er in wel zeven talen en had de titel: ‘Wat is orthodoxie?’ Het boekje wilde een inleiding zijn in orthodox denken. De verkoper veronderstelde nieuwsgierigheid in de orthodoxie na het kennisnemen van de kloosterlijke vroomheid. Het boekje sloot af met een hoofdstuk over oecumene. Ik voelde me aan mijn stand verplicht om een exemplaar te kopen. Ik legde zes euro op de toonbank, nam het mee en ging ’s avonds lezen. Hoe onderwijst men toeristen van over de hele wereld in de oecumene?, wilde ik weten. Ik had het kunnen weten. Het is heel moeilijk in een land waar 90 procent van de bevolking dezelfde godsdienst heeft, innemend naar anderen te kijken. Het boekje was meer een apologie dan een informatieboekje. Alsof je bij een NS-treinstation een boekje meeneemt over het christendom, waarbij je thuis pas in de gaten hebt, dat het door Jehova-getuigen is aangeboden onder het mom van ‘echte informatie over het christelijk geloof’.
Botsis – zijn naam is eigenlijk al een waarschuwing – legt uit dat rooms-katholieken zich vergissen. Ze maken van de paus meer dan een gewone bisschop; alsof de leider in het Vaticaan niet op een zelfde niveau staat als de diverse orthodoxe bisschoppen in Hellas. En ze laten de Heilige Geest voortkomen uit de Vader en de Zoon. Alsof de Vader daar niet alleen verantwoordelijk voor is en de Zoon heeft voortgebracht ‘by generation’ en de Geest ‘by procession’. Over protestanten als kerkelijke evenknie hoefde je volgens de auteur al helemaal niet te praten. Het feit dat God zijn boodschap 1500 jaar heeft doorgegeven zonder deze ‘kerkelijke organisaties’ maakt duidelijk dat God veel plezier beleeft aan een wereld zonder protestanten. Daarbij komt, dat protestanten verantwoordelijk zijn voor allerlei lichtzinnige nieuwe gedachten. Protestanten ordineren vrouwen en verbinden homoseksuelen in het huwelijk. En van het sacrament en de vasten hebben ze weinig kaas gegeten.
Er is maar één weg om de oecumene vorm te geven, stelt de toeristische voorlichtingsbundel: iedereen sluit zich aan bij de orthodoxie. ‘Als de Rooms-Katholieke Kerk nou eens een zuivere voortzetting zou worden van de Orthodoxe Kerk dan zou ze kunnen helpen om de hopeloos verdeelde Protestanten te laten terugkeren naar de Orthodoxie, waartoe de Reformatie uit de zestiende eeuw niet in staat was’, verzucht de auteur.
Wat zou Joris, de kluizenaar, daar nu van hebben gevonden?, vroeg ik me af. Zou hij deze vorm van voorlichting in de orthodoxie op prijs stellen of zou hij iets meer respect voor andersdenkenden willen lezen? Ik vermoed dat hij wel blij zou zijn met het boekje van Botsis. Want eenzaamheid bevrijdt je zelden uit je gesloten manier van denken. Wie zich laat inmetselen in afzondering, loopt het risico ook een muur te plaatsen om zijn vermogen tot communicatie en sympathie. Oecumene gedijt toch vooral op plaatsen waar mensen andersdenkenden ontmoeten en serieus nemen.
Eerder is hier ook gepubliceerd ‘Mammon’.
Mammon
Geld is schaars in Griekenland. Althans voor gewone mensen. Maar hoe zit het met de kerk? Is het daar ook armoede troef? Critici betwijfelen dat. Ze zeggen dat de Grieks-Orthodoxe Kerk, waarvan meer dan 90 procent van de bevolking lid is, redelijk bemiddeld is en in eigen land belastingvoordelen genieten. Wat dragen de Grieken van dat inkomen bij aan de gezamenlijke Europese kerken?
Al bij oppervlakkige lezing van de cijfers, zie je dat de Europese kerken drijven op de bijdragen van de kerken in het noorden. De Duitsers betalen het meest. Zij geven bijna een half miljoen per jaar aan de Europese kerken, waar ze ‘slechts’ voor 374.000 euro worden aangeslagen. Dat is vier keer zo veel als de kerk van Engeland. En in absolute zin hoger dan de bijdrage van landen als Finland (153.000 euro) en Zweden (167.000 euro).
De Griekse Orthodoxe Kerk draagt jaarlijks ongeveer 10.000 euro bij van de gevraagde 32.000 euro. Dat is minder dan de aanslag. Maar met de bijdrage laten de Grieken wel zien dat ze in de gezamenlijke oecumene willen investeren. De grootste Nederlandse kerk haalt het gevraagde bedrag van 42.000 euro trouwens evenmin. Al kan je met een bijdrage van 35.000 euro niet zeggen, dat Nederland onvoldoende zijn verantwoordelijkheid neemt. Zeker als je je realiseert dat de Griekse Orthodoxe Kerk ruim 10 miljoen leden zegt te hebben en dat is vier keer zo hoog als het ledental van de Protestantse Kerk in Nederland.
Kijk je per ziel dan zie je dat de lutherse landen het meest geven: Finland 0,037 euro per lid, Zweden 0,023 euro per lid; Duitsland 0,018 per lid; Nederland 0,014 per lid; Engeland 0,004 per lid en Griekenland 0,001 per lid. De Finnen betalen dus 37 keer zo veel als de Grieken.
Nog opmerkelijker dan het verschil is waarschijnlijk wel de bijdrage in absolute zin. De kerken krijgen voor het reguliere budget per kerklid nog geen 4 cent in het best betalende land. Vergelijk dat eens met de politiek, die ons per persoon per jaar duizenden euro’s voor Europa kost. Er is blijkbaar sprake van een groot vertrouwen, dat het met de oecumene vanzelf wel goed zal komen.
Er zijn ook drie teksten verschenen met een meer maatschappelijke invalshoek. Klik hier om de teksten te lezen.