Pax hanteert als thema voor de komende vredesweek ‘Vrede verbindt’; kan je in die lijn ook zeggen: ‘Religie verbindt’? Jan Gruiters, directeur van Pax, sprak er over met de beraadgroep Samenlevingsvragen van de Raad van Kerken. Hij reageerde bevestigend, mits er aan enkele voorwaarden wordt voldaan.
Een religie kan verbinden, als de eigen geloofsovertuiging gepaard gaat met de bereidheid het goede van anderen die de eigen religie niet aanhangen te erkennen en serieus te nemen. Dat is een eerste voorwaarde. Een tweede voorwaarde is, dat aanhangers van religie bereid moeten zijn om zelfkritiek toe te passen. En een derde voorwaarde betreft de bereidheid om zich in te zetten voor het ‘common good’, zeg maar het algemeen welzijn.
Religie kan ook een positieve rol spelen om de fricties tussen groepen weg te nemen. Dat kan overigens ook worden gerealiseerd door mensen die buiten een religie staan, want er is ook zoiets bij ieder mens als ‘een ingebakken besef van menselijke waardigheid’. Dat religieuze mensen soms het verschil kunnen maken, zie je bijvoorbeeld bij bisschop Desmond Tutu, die de waarheidscommissie in Zuid-Afrika een kwaliteit heeft die niet die hoogte had kunnen bereiken als de anglicaanse geestelijke had ontbroken. Je ziet het ook aan pater Frans in Syrië. En bij de kerk in Zuid-Sudan.
Het omgekeerde is overigens ook waar. Als religie maar lang genoeg misbruikt wordt door de machthebbers, kan het tot een problematische politieke factor worden gemaakt. Je ziet het met de sji’itische en soennitische tegenstellingen in het Midden-Oosten. Als je lang genoeg hamert op het aambeeld dat de eigen religieuze groep veilig moet zijn, gaan mensen zich conform de ideologie gedragen.
Irak was lange tijd een multi-etnisch laboratorium. Het land valt nu langzaam uiteen en de onderlinge verdraagzaamheid van groepen is verbrokkeld en kapot gemaakt. Religieuze minderheden trekken weg en worden onderdrukt. Koerden hebben een eigen plan getrokken. De Irakezen zijn langzamerhand verplicht om na te denken over vormen waarin de decentralisatie kan worden rechtgedaan. En dat stelt hen voor ingewikkelde vragen, als hoe je nog zoiets als een federatie vorm kunt geven, als dat tenminste nog een optie is.
Religie kan globaal gesproken op een drietal manieren uitwerken in de samenleving. Religie als mechanisme – een eerste mogelijkheid – levert een bijdrage aan de vrede in een samenleving. Religie is in dat model actief met woorden en soms ook met offers, die helpen om het kwaad tegen te gaan. Vervolgens is er zoiets als religie als identiteit. Het is deze tweede benadering, waarmee religie zichzelf in een discutabele positie kan manoeuvreren. Want mensen gebruiken bij dit model de religie om zichzelf een identiteit te verlenen, en in de praktijk is er vaak een verleiding om die identiteit vorm te geven door zich tegenover anderen te positioneren. En dan krijgt religie iets ingewikkelds. Een derde uitwerking is, dat religie dient als kritische lens, als benaderingswijze die onrecht en geweld blootlegt. Op die manier kan religie juist een bijdrage leveren aan het welzijn in een samenleving.
Als je kijkt naar het ontstaan van conflicten, blijken er twee belangrijke indicatoren die een rol spelen; het zijn de identiteit van groepen in de samenleving en de waargenomen ongelijkheid. Zo’n 57 procent van de conflicten heeft te maken met de identiteit van een bevolkingsgroep, de etniciteit. De kans op een conflict neemt natuurlijk toe, als de identiteit en het gevoel van ongelijkheid met elkaar gaan samenvallen. In die zin hebben vragen van gerechtigheid, identiteit en vrede met elkaar te maken.
Jan Gruiters gooide bij de beraadgroep het balletje op van een ronde tafel in Nederland, waarin diverse groepen van theologen en filosofen elkaar ontmoeten, om na te denken over zoiets als een publieke theologie. Er is in de samenleving behoefte aan een frame van denken, die het algemeen belang dient, en waarin mensen zich herkennen. Zo’n omvattend denkkader zou vanuit zo’n ronde tafel enigszins in beeld kunnen komen.
Foto: Jan Gruiters (directeur Pax) met op de achtergrond Nico Schrijvers (lid van de beraadgroep Samenlevingsvragen)