Van 1 tot 5 december wordt in Bethlehem een conferentie gehouden, 5 jaar na de lancering van het Kairos document, ‘Leven in waardigheid’. Er komen vele tientallen mensen uit de hele wereld die door Kairos Palestina geïnspireerd worden en die elk in eigen land en omgeving daar invulling aan wil geven. De Raad van Kerken heeft het document nooit als document voor eigen rekening genomen, maar is wel regelmatig in gesprek met mensen als ir. Jan van der Kolk, die vanuit Kairos Palestina Nederland de bijeenkomst in Bethlehem bijwoont.
Enkele van zijn persoonlijke indrukken worden hier doorgegeven. De Raad voert als beleid, dat men probeert met joden, moslims en christenen in Nederland één lijn van reacties te brengen over Israël en Palestina, omdat daarmee een aanvullend spiegel kan worden geboden op wat elders door andere instanties gebeurt. Vanzelfsprekend is zo’n spiegel voorzichtiger qua taalgebruik dan men bij anderen vindt, omdat joden, moslims en christenen het vanuit drie achtergronden eens moeten zijn over de tekst. We plaatsen evenwel onderstaande bijdragen, zodat lezers die dat willen zich een eigen mening kunnen vormen.
Donderdag 27 november, reis via Tel Aviv naar Bethlehem.
De dag begint voor mij met de lezing uit jesaja 40, ‘troost, troost Mijn volk’. Ik vat dit op als een mooie aanmoediging.
Onderweg lees ik in de Frankfurter Algemeine een artikel van een historicus, Michael Brenner, die betoogt dat de Likud, die zegt zich te baseren op het gedachtengoed van de vroege zionisten Herzl en Jabotinsky waarschijnlijk het werk van deze twee zionistische grondleggers niet hebben gelezen. Hoe ver staat wat er nu gebeurt af van wat zij voor ogen hadden: een binationale staat met gelijke rechten voor al zijn inwoners. Ik denk ook aan wat Martin Buber en Hannah Arendt daarover zeiden. Wars van alle exclusieve nationalisme.
In Tel Aviv aangekomen zie ik een variëteit van mensen , waaronder velen die ook uiterlijk als joden herkenbaar zijn. Ik verheug me erover, dat deze mensen in vrijheid hun leven gestalte kunnen geven. En ik treur meteen, omdat de extreem hoge prijs daarvoor door een ander volk betaald wordt. Tussen pijpenkrullen, hoeden, keppeltjes en pruiken ga ik met een groepstaxi via de nederzettingen Har Homa en Gilo (beide op Bethlehems afgepakte grondgebied) naar het checkpoint voor Bethlehem. Daar loop ik door de checkpoint en het voelt alsof ik door een gevangenispoort loop. Aan de andere kant een heel andere wereld, gedomineerd door de muur, die hier wel een heel grillig verloop heeft, om het graf van Rachel en een militaire basis in te sluiten en alle Palestijnse bewoners uit te sluiten. Maar op die muur hangt een serie posters met sterke teksten van mensen uit Bethlehem over moed en volhouden. De meeste van die posters zijn gesponsord door Nederlandse kerkelijke gemeentes of personen. Dat staat er ook op vermeld. Ook dat geeft moed.
Ik logeer de komende dagen bij Claire Anastas’ guesthouse, aan 31/2 kant ingesloten door de muur van 12 meter hoog met de wachtpost die naar binnen kan kijken.
Een volgende dag, 28 november
Vandaag ontwaakt met uitzicht op 12 meter hoge muur op 5 meter van mijn raam. Maar bij beter kijken zie ik overal op de muur vredesposters met uitspraken van mensen uit Bethlehem, de meeste gesponsord door Nederlandse kerken en groepen. Bemoedigend.
Op het Kairoskantoor heb ik een lang gesprek hoe het toch komt, dat onze Europese kerken niet in staat lijken de situatie in het ‘Heilige Land’ te doorgronden. En waarom dat hardnekkig vasthouden aan ‘gesprekken’ en ‘verzoening’ waarvan iedereen kan zien dat die geen enkel verband met de werkelijkheid hebben?
Later ben ik in de vallei van Cremisan, waar nadere uitleg werd gegeven over de rechtszaak die door een Rooms-katholieke organisatie, St. Yves, is aangespannen tegen de verdere confiscatie van Palestijns land tussen Bethlehem en Jeruzalem. Het lijkt erop, dat de Israëlische autoriteiten proberen een wig te drijven tussen de twee kloosters daar en de (overwegend christelijke) bevolking. Met op het oog concessies, maar die grotesk zijn, als je ze door de ogen van de zusters bekijkt die leven voor het onderwijs aan Palestijnse kinderen in de vallei.
In een gesprek met de franciscaner monnik Louis naast de Geboortekerk benadrukt deze, dat de tweestatenoplossing allang dood is door wat er feitelijk is gebeurd. Zeker in de ruime omtrek van Jeruzalem, waarbij Oost Jeruzalem grotendeels is gebouwd op Bethlehem’s grondgebied. In feite is het al groot Israël met hier en daar een klein plekje voor Palestijnse bewoners en vluchtelingenkampen. Maximaal geconfisceerd land en minimaal aantal Palestijnse bevolking daarbij. En naar zijn zeggen kent de staat Israël door zijn geschiedenis slechts het recht van de sterkste.
Later ga ik op bezoek bij de familie Nasser in de Tent of Nations. Op weg daarheen dringt de feitelijke situatie nog krachtiger door. Een volstrekt gescheiden wegensysteem zorgt ervoor, dat de kolonisten overal vrij baan hebben, zich in feite de bewoners van het land voelen. Voor Palestijnen blijven een paar volstrekt verwaarloosde wegen over, die bovendien vaak geblokkeerd zijn wegens de kolonistenwegen. En overal, in de stad Bethlehem en in de omliggende dorpen, wonen kolonisten. Die gaandeweg alles overnemen. Des te moediger dat de familie Nasser het blijft volhouden, en daarbij ook kracht ontleent aan onze steun.
De dag sluit ik af met een orgelconcert in de kerk naast de Geboortekerk. Is het toevallig dat de organist besluit met Bach ‘Wenn wir in höchsten Nöten sind’?
Bethlehem dagboek 29 november 2014
Vandaag een Jeruzalem dag.
Op weg naar de Oude Stad kom ik makkelijk door het rustige checkpoint. Aan de andere kant wacht de bus. Het blijft een ervaring die doet denken aan de muur van Berlijn.
Onderweg naar het centrum kom ik door Gilo, een illegale nederzetting op grondgebied van Bethlehem, nu een ‘Vinex-wijk’ van oost Jeruzalem. Het valt me op dat er geen enkel respect is voor de eeuwenoude terrassen waarop de Palestijnen landbouw bedreven. Die liggen er kapot bij. Terwijl bij de voorgenomen confiscatie van de Vallei van Cremisan juist natuur- en cultuurbescherming als argument wordt gebruikt.
Bij de Oude Stad aangekomen krijg ik associaties met Nehemia, die na de ballingschap de verwoeste stadsmuur herstelde. De muur rond de Oude Stad ziet er ook nu indrukwekkend uit. Al is hij in hoofdzaak uit de 15e eeuw, onder een Turkse sultan gebouwd. Het is echt een indrukwekkend gezicht dat weer te zoen. En omdat het sabbat is zie ik vele mannen in liturgische kleding naar de stad en later in de stad lopen. Ook nu weer wat ik eerder voelde: wat mooi, dat joodse mensen hier in vrijheid en ruimte hun godsdienst belijden. Maar ook: wie betaalt daarvoor de prijs? Niet de Europeanen die de schuld waren van eeuwenlange vervolgingen.
Ik ontmoet Louis Frankenthaler, de ‘advocacy’ directeur van PCATI, het Public Committee to Combat Torture in Israel. Ik had hem eerder ontmoet als mensenrechtenverdediger in een seminar van Justitia et Pax. Een Amerikaanse Israëli. Dat seminar in Den Haag had ook op hem veel indruk gemaakt en is mede bepalend voor zijn verdere loopbaan. Een goed weerzien. Hij is zeer bezorgd over de ontwikkelingen in Israël, de steeds verdergaande militarisering, het onvermogen om anders dan met gewelddadige methoden met zijn buren om te gaan, het uitzichtloze van geen vrede willen sluiten met de Palestijnen, maar ook de steeds scherper wordende tegenstellingen in het land. Als jonge zionist 20 jaar geleden naar Israël gekomen is hij intussen uiterst bezorgd over de toekomst. Hij pleit voor een boycot van alles wat de bezetting betreft, waaronder ook een academische boycot van de Universiteit van Ariel, die ligt in de nederzetting Ariel. Europeanen en Amerikanen zouden niet alleen niet moeten samenwerken, maar ook de diploma’s niet erkennen. Hij is verder zeer geïnteresseerd in contacten met mensen als Mark Braverman. We spraken ook over de Tent of Nations.
Hij wordt geïnspireerd door wat sommige Joodse organisaties en kerken in de VS doen, zoals Jewish Voice for Peace (vergelijkbaar met Een Ander Joods Geluid in Nederland) en de Presbyteriaanse kerk (waarvan de Protestantse Kerk Nederland de equivalent zou moeten zijn).
We spraken ook over de grote voorzichtigheid van veel groepen, kerken en anderen, in Europa en de VS om het onrecht in Palestina te benoemen en te bestrijden. En de onverschilligheid. Juist de onverschilligheid van velen heeft in het verleden het lijden van Joden in Europa zo versterkt. En ook die geschiedenis lijkt zich te herhalen. Ik vraag ook hem naar wat dialoog en verzoening kunnen betekenen. Hij kan zich er heel weinig bij voorstellen. Dat geldt ook al mijn andere gesprekspartners.
Voor Louis is er geen toekomst voor Israël als het geen gezamenlijke toekomst is. De staat Israël zou zijn structuren zeer grondig moeten veranderen.
Israëlische vredesorganisaties hebben het bijzonder moeilijk. Te veel energie gaat zitten in basale zaken als fondsenwerving en veel vrienden haken af, zoals ICCO en Cordaid, door financiële zorgen daartoe gedwongen.
Daarna heb ik een ontmoeting met Yusef Daher, een Palestijn uit Oost Jeruzalem, die namens de Wereldraad van Kerken programma’s uitvoert in Palestina. Daaronder de oecumenische waarnemers, EAPPI, contacten met kerken, KAIROS Palestina. Toevallig is ook zijn chef uit Genève een aantal dagen hier, mede voor de conferentie. Ik vertel hem, dat het mij opviel dat in de boekhandels van de vele kerken in de oude stad van Jeruzalem de naam Palestina verdwenen is. Het is Israël en het Heilige Land. Dat dit land ook door Palestijnen wordt bewoond zie je nergens. Dat sluit aan bij de ervaring dat veruit de meeste bezoekers (‘pelgrims’) voor de ‘dode stenen’ komen en geen interesse voor de bevolking hebben. Hij vertelt mij , en illustreert met foto’s, hoe bij het recente Pausbezoek de mensen die hem enthousiast begroetten bij de Jaffa Poort door het leger met grof geweld werden tegengehouden. En hoewel de paus daar enige aandacht aan besteedde is de algemene ervaring dat kerkleiders liever pacteren met de staat Israël dan hun nek uitsteken voor recht voor de bevolking. Ook probeert de staat een wig te drijven tussen de kerkleiders en de bevolking. En met vreemde initiatieven om christenen te paaien om de christenen weer apart te behandelen van de moslims. Intussen staat de christelijke presentie in het hele Midden Oosten, en zeker ook in Israël/Palestina onder zeer grote druk.
De angst van Yusef is dat in de komende maanden de regering nog sterker zal proberen om Palestijnen in Oost Jeruzalem het leven zuur te maken. Helaas gaven enkele gewelddadige Palestijnen daarvoor ook munitie. Yusef is daarbij ook zeer kritisch over de eigen leiders. Maar er zijn vele voorbeelden van mensen die hun verblijfsvergunning in Jeruzalem kwijtraakten op zeer arbitraire gronden, bijvoorbeeld na een studie in het buitenland. En zijn verwachting is, dat dit veel vaker zal gebeuren: uit hun huis gezet, verblijfsvergunning afnemen, verbannen.
Voor de komende tijd zijn er drie zaken zeer relevant: gerichte vormen van Boycot, desinvestering, sancties (BDS), niet gericht tegen Israël als staat, maar tegen de bezetting en het onrecht. Daarnaast nadrukkelijker de vinger leggen bij de wijze waarop in de media, de algemene, maar ook de kerkelijke, over het land gesproken wordt en over wat er gebeurt. De meesten volgen klakkeloos de manier waarop de staat Israël de zaken voorstelt. Of doen daar nog een schepje bovenop. En verder de relatie tussen BDS en pelgrimeren. Deze zaken moeten op de conferentie expliciet aan de orde komen.
Na deze gesprekken loop ik een paar uur door de Oude Stad, waar ik twee keer eerder was. Er zijn een aantal buitengewoon interessante kerken. Sommigen hebben in de beperkte ruimte van de Oude Stad opvallen ruime tuinen en hoven. Sommige zijn indrukwekkend door hun achtergrond, zoals de zeer oude Armeense Kerk of de Syrisch Orthodoxe Kerk. In deze laatste vertelt een oudere vrouw hoe zij daar een Pinksterervaring had: zij sprak Engels en haar gespreksgenoot Hebreeuws, maar ze dachten allebei dat de ander zijn/haar taal sprak. En dat meer dan een uur. Verder is het in de Oude Stad vooral een grote Souk en erg druk. Vooral in het moslim deel van de stad, waar de drukste souk is.
Aan het einde van de middag, het is dan donker, brengt de bus mij terug naar het checkpoint.
Bethlehem dagboek 30 november 2014
Deze zondag staat in het teken van psalm 85, vrede en recht ontmoeten elkaar, liefde en waarheid omhelzen elkaar. Dan kan je nauwelijks meer dan ‘amen’ zeggen.
In deze stad vol kerken, met een grote concentratie rond de Geboortekerk, waar alle hoofdstromen van het christendom vertegenwoordigd zijn, ga ik vanmorgen, eerste advent, naar de ‘Christmas Church’, van oorsprong Duits, nu Palestijns Luthers. Voorganger is ds Mitri Raheb, een van de sterke mensen uit de Kairos beweging. In de viering, in hoofdzaak in Arabische taal, zijn ook mensen uit diverse andere delen van de wereld. En na de dienst blijkt de bijna voltallige familie Nasser (zie afgelopen vrijdag, Tent of Nations) aanwezig te zijn: Daoud met zijn gezin, zijn moeder en twee van de drie broers, waarvan een ook weer met gezin. Ik heb ze voor de kerk samen op de foto gezet. Het weerzien is allerhartelijkst.
Maar al deze kerken in Bethlehem bij elkaar zijn niet in staat om met één duidelijke stem te spreken voor wat psalm 85 zegt.
’s Middags ga ik met de Nederlandse Fabienne van Eck, getrouwd met een Israëli die nauw verbonden is met de vredesbeweging, naar het vluchtelingenkamp Aida. Zij geeft, samen met een paar anderen, kinderen van rond de 7 jaar uit het kamp muziekonderwijs, zij op cello, anderen op viool, contrabas en trommel. Klassen van zo’n 8 kinderen in een school van de VN, UNWRA, net buiten het vluchtelingenkamp. Oorspronkelijk hadden ze een ruimte in het vluchtelingenkamp, dat tegen de muur ligt. Maar het aantal incidenten daar met het Israëlische leger, dat hen vanaf de wachtposten zeer nauwlettend bewaakt, is veel te groot om daar rustig muziekles te kunnen geven, zeker niet als er gemiddeld minstens vier keer per week fors met traangas geschoten wordt.
Het leven in het vluchtelingenkamp is volstrekt uitzichtloos. Er is vrijwel gene werk. De mensen leven er sinds 1948, de zoveelste generatie, en kunnen nergens heen. Vallen ook niet onder de ‘250 van Teeven’. Het effect daarvan op ouders en kinderen is enorm. Daarom zijn middagen muziek extra kostbaar.
Het is werkelijk aandoenlijk om te zien hoe de kinderen onder leiding hun best doen om hun instrument te bespelen. Sommigen heel goed, voor anderen is het een manier om geconcentreerd bezig te zijn en zo even uit de bedrukkende sfeer van armoede en vaak erger te zijn. En de docenten, waarvan Fabienne de enige professionele is, gaan zo liefdevol en ontspannen met de kinderen om. De kinderen krijgen eerst 30 minuten als groep les, per instrument, dan gaan de meesten gezamenlijk naar theorieles terwijl intussen in groepjes van 2 à 3 les wordt gegeven.
Het werk wordt volledig betaald uit vrijwillige bijdragen. Uit Nederland hoor ik, dat er afgelopen vrijdag een uitzending was over de muur. Nog te zien op http://www.npo.nl/de-muur/28-11-2014/VARA_101369838; vanaf 6 minuut 45 is de familie en het huis aan de muur te zien waar ik nu logeer. De documentairemaker heeft ook hier gelogeerd.
Dagboek Bethlehem 1 december 2014
Vandaag komen veel mensen aan voor de conferentie. Ik verhuis later op de dag naar het Bethlehem Hotel waar deze gehouden wordt en neem hartelijk afscheid van Claire en Johnny Anastas. Zij blijven achter met hun grote zorgen.
Vlakbij hun huis ligt het Sumud huis.
Ik ontmoet daar Rania Murra, de directeur. Sumud betekent: kracht, bemoediging. Vrouwen komen hier samen voor ontmoeting, Bijbelstudie, zang en culturele activiteiten. Claire is medeoprichtster en een van de sterke vrouwen hierin. De Sumud mensen zijn ook verantwoordelijk voor de posters die hier overal op de muur hangen met korte verhalen van ervaringen van mensen uit Bethlehem.
Rania is ook een sterke persoon met heldere opvattingen. Als ik haar vraag naar dialoog en verzoening wordt ze fel. Er is zo’n grote ongelijkheid aan beide zijden van de muur, dat er van dialoog geen sprake kan zijn, laat staan van verzoening. Zij was bij veel dialooggesprekken betrokken en uiteindelijk leverde dat niets op. Voor haar is veel belangrijker dat ieder in zijn eigen persoon en in zijn eigen gemeenschap goed geworteld is. Dat geldt wat haar betreft ook voor Nederlandse kerken: zorg ervoor dat je weer aansluiting vindt bij je eigen omgeving en vooral ook de jeugd. Dialoog waarin recht niet centraal staat en de grote ongelijkheid niet bespreekbaar wordt gemaakt is in haar ogen contraproductief. Zij is ook zeer teleurgesteld in de Israëlische vredesgerichte groepen, omdat deze zelden die ongelijkheid erkennen. En ze gelooft evenmin dat de staat Israël van binnen uit kan veranderen. Zelfs niet als de vredesgerichte groepen veel sterker zouden zijn.
En boycot is voor haar vanzelfsprekend, en niet halfslachtig met compromissen. Want er is zoveel structureel geweld, dat gestopt moet worden.
Alex Abu Ata , een Palestijnse Fransman, van Warchild Jeruzalem, komt mij ophalen voor een wandeling door de Palestijnse wijk Silwan in Oost Jeruzalem met meer dan 50.000 inwoners. Een van de wijken rondom de Oude Stad waar Palestijnen wonen. Verder naar buiten, in de nieuwe nederzettingen, wonen vrijwel uitsluitend Joodse Israëli. In de oude wijken van Oost Jeruzalem de Palestijnen die daar woonden voor 1967. Van wie velen overigens in de loop van de tijd hun verblijfsstatus kwijtraakten. Ook Alex, in Oost Jeruzalem geboren en getogen, bleek na een verblijf buitenslands opeens zijn verblijfsstatus te zijn kwijtgeraakt. Slechts met heel veel moeite, een dure advocaat en veel geld, kreeg hij die na een jaar terg. Silwan is een wijk waarin veel confrontaties met de politie plaatsvinden, veel traangas wordt gebruikt en regelmatig mensen uit hun huis worden gezet om plaats te maken voor kolonisten. Silwan is mogelijk de naam van de Bijbelse plek Siloam, waar geneeskrachtig water was, zoals het evangelie vertelt. Om de vijvers weer bloot te leggen zijn ook veel huizen gesloopt. Hetzelfde geldt voor wat mogelijk de citadel van David is geweest. Ook een archeologische attractie ten koste van de oorspronkelijke bewoners. Dat leverde al vaker grote conflicten op, toen de mensen die daar woonden uit hun huizen werden gezet, zonder compensatie. Bij de wandeling stralen ons de Israëlische vlaggen op een aantal plaatsen tegemoet. Deze kolonisten krijgen van politie of privébewakers bescherming, en vaak steun uit (christen)zionistische groepen uit het buitenland. De oorspronkelijke inwoners staan dan letterlijk op straat. Sommigen blijven wekenlang voor hun eigen oude huis op straat bivakkeren, tot ook dat niet meer lukt.
Midden in de wijk ligt een schattig speelterreintje dat met hulp van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken is ontwikkeld.
In Silwan ligt het Madaa centrum, dat er vooral op gericht is kinderen te steunen met activiteiten en psychosociale hulp. Volgens de regels zou deze hulp door de autoriteiten gegeven moeten worden, maar die doen dat niet. Het Madaa centrum doet dat wel, en hen wordt daarom verweten een politieke organisatie te zijn. Ze laten immers de werkelijke situatie van de inwoners en met name de kinderen zien, zoals met de fototentoonstelling over Palestijnse kinderen in detentie in september en oktober van dit jaar in de Domkerk, met steun van Warchild. De tentoonstelling wordt de komende tijd ook elders gehouden. We ontmoeten de directeur, Jawad, die ook in de Domkerk was bij de opening van de tentoonstelling en die zelf al vaak in detentie was. Nu weer vrij op borgtocht. Hij vertelt dat veel activiteiten met kinderen niet meer mogelijk zijn omdat ze voortdurend worden lastiggevallen. Verder is ‘administratieve detentie’, waar geen rechter aan te pas komt, in de wijk schering en inslag: opsluiten voor 6 maanden zonder aanklacht, zonder tussenkomst van de rechter telkens met 6 maanden te verlengen tot 3 jaar. Een handtekening van de minister van defensie, staatsveiligheid, is voldoende.
Mijn vraag aan Jawad over dialoog en verzoening levert glazige blikken op. Wat kan dat in de concrete situatie betekenen? Normalisatie, dat woord hoor ik weer vaak, wordt gezien als een grote vijand. Normalisatie is doen alsof de situatie normaal is, waarbij het volstaat vriendelijk voor elkaar te zijn. Vrede zonder recht. Bevriezen van de huidige situatie waar iedereen zich bij neer legt. Er wordt veel geld gestoken, ook door Europese organisaties, in normalisatieprojecten. Veel meer dan in bijvoorbeeld een centrum als Madaa Silwan. Karl Barth zou dit ‘billige Gnade’ noemen, vrede op een koopje, die geen vrede kan zijn.
Met Alex praat ik door over de rol en positie van buitenlandse organisaties, ook voor kinderen. Er zijn er vele in Palestina actief. Die ook onderling veel contact hebben. En die voor hun werk uiteraard ook afhankelijk zijn van medewerking van de Israëlische autoriteiten. Een van de problemen die ze allemaal in meer of mindere mate hebben is, dat hun centrale organisaties in de verschillende hoofdsteden vooral geïnteresseerd zijn in het uitvoeren van hulpprojecten. En voor de fondsenwerving behoefte hebben aan verhalen en plaatjes over het vele goede werk dat ze doen. Maar niet echt geïnteresseerd zijn in de oorzaken van de situaties, bijvoorbeeld hoe het komt dat in Gaza honderdduizenden getraumatiseerde kinderen rondlopen. Of in de vluchtelingenkampen. Of vragen stellen bij het structurele geweld in wijken als Silwan. Voor mensen als Alex is dat nogal frustrerend en op termijn ook demotiverend.
Intussen zijn er vrijwel dagelijks incidenten. Een door een kolonist in brand gestoken school. Een door een Palestijn met een mes verwonde kolonist. Maar onder dat alles zit een dikke laag van dagelijks structureel geweld. En die is toenemend explosief, zo zeggen diverse mensen mij. Alex brengt me terug naar Bethlehem. Ik neem een paar uurtjes vrij. Vanavond de eerste ontmoetingen.
Bethlehem dagboek 2 december 2014
Vandaag begint de Kairos conferentie in de loop van de middag. Eerst komt in kleinere kring de groep van de Wereldraad van Kerken, Palestine-Israel Ecumenical Forum, PIEF, bij elkaar. Ik ben er als waarnemer bij. Vertegenwoordigers van lokale kerken komen bij elkaar samen met mensen van kerken in solidariteit, velen uit Noord Amerika, maar ook uit India , Colombia en Korea en enkele Europeanen. Ik hoor vandaag dat de Zweedse erkenning van Palestina in het parlement op de agenda gezet is, en ingestemd, na een nadrukkelijk verzoek daartoe van de Lutherse kerk. Iets in Nederland voor de Raad van Kerken? Volgende week wordt bij de Wereldraad een driedubbele tentoonstelling geopend over Palestina, met verschillende aspecten van het leven: godsdienstig, cultureel, recht. Een mooie drieslag. In dat verband wordt de fototentoonstelling in de Domkerk met ere genoemd.
Een belangrijk onderwerp voor de groep is theologie van pelgrimeren. Een jonge theoloog uit India, Raj, heeft daarvoor samengewerkt met een Lutherse Palestijn van de ‘Alternatieve Toerisme Groep’, ATG. Dit heeft onder meer geresulteerd in een boekje dat vandaag verschijnt, met reflectie en adviezen over hoe verantwoord te pelgrimeren in het Heilige Land, zoals het meestal genoemd wordt (hoe onheilig ook veel wat er gebeurt). Er zijn interviews geweest met tientallen pelgrims op de ‘ heilige plaatsen’ en de antwoorden waren vaak verrassend. De meesten hadden erg weinig idee op wat voor plaats ze eigenlijk waren en wat de (bijbelse) betekenis van die plaats was. Een voorbeeld: de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan is een parabel, een verhaal om iets duidelijk te maken. Toch gaan er pelgrims naar de plaats waar zich dit zou hebben afgespeeld. Van veel plaatsen is het buitengewoon twijfelachtig of de gebeurtenis die er herdacht wordt daar werkelijk heeft plaatsgevonden. Zo zijn er alleen al in Bethlehem drie ‘ enige echte geboortegrot’ ten. Maar mensen blijkt het vooral te gaan om bemoediging in het leven, verrichten van een handeling die troost geeft of steun. En maken daar hun eigen verhaal en betekenis bij. Het boekje geeft suggesties hoe er Bijbelse betekenis teruggegeven kan worden, maar vooral ook hoe de ‘ dode stenen’ van de ‘heilige plaatsen’ kunnen worden verbonden met de levende stenen, de mensen die er hier en nu leven, op zoek naar recht en vrede. Ook voor Kairos en Sabeel in Nederland relevant, in ons zoeken naar andere manieren dan de traditionele om het land te bezoeken in zijn huidige werkelijkheid. Volgend jaar maart wordt in Jeruzalem de Pelgrimage voor recht en vrede van de Wereldraad van Kerken gestart. Lokale kerken zijn uiteraard uitgenodigd daarin deel te nemen.
Eveneens uit India komt een sterke en waardevolle bijdrage over herziening van de traditionele theologie die, net als het land als geheel, simplistisch pro-Israël is met rechtlijnig doortrekken van het Bijbelse Israël naar nu. De (wapen)handel tussen Israël en India groeit sterk. Maar Indiase theologen werken haard aan een herziening van de theologische curricula op alle niveaus en zoeken daarbij ook aansluiting bij de rechten voor Dalits. Zou ook een inspiratiebron voor ons kunnen zijn, waarbij wij geen Dalits hebben, maar wel mensen die uitgesloten worden. Ook zou dan de relatie van theologie en (internationaal) recht verder kunnen worden uitgediept.
Er is bij Palestijnse deelnemers veel zorg over de lafheid zowel van hun eigen kerken als van Europese kerken – en die van landen als Nigeria- om steviger in te zetten op eerlijk pelgrimeren. Kerken gaan wel erg makkelijk opzij voor Israëlische druk, bijvoorbeeld omdat de naam Palestijn in Israël niet mag worden gebruikt. Ze moeten ‘Arabieren’ genoemd worden.Mede door de teleurstelling in kerken wordt ervoor gepleit veel meer aansluiting te zoeken bij seculiere mensenrechtenorganisaties. Wat ook anderszins verstandig lijkt.
Tijdens de lunch heb ik een lang gesprek met de directeur van het Palestinian Conflict Transformation Center in Bethlehem, pal aan de muur. Deze man, Zoughbi Zoughbi, is een Palestijns christen met een gemengde christen-moslim staf. Ik vraag hem naar de mogelijke rol van dialoog en verzoening. Hij wijdt zijn hele leven aan dialoog, maar heeft geconstateerd, dat er in Israël vrijwel niemand meer is om een dialoog mee te voeren. Het speelveld is te ongelijk. Israëlische vredesorganisaties maken zich als het erop aankomt toch drukker over de grote maatschappelijke vragen in eigen land dan over recht van Palestijnen. Voor hem heeft dialoog geen betekenis, als die niet ten minste uitzicht geeft op recht. En wat verzoening in de huidige context kan betekenen, zonder expliciet recht daarbij te betrekken, zou hij niet kunnen zeggen. ‘Verzoening zonder recht is een lege huls’.
Dagboek Bethlehem 3 december 2014
Een bijeenkomst in Palestina gebeurt niet zonder problemen. In het hotel hier logeren dagelijks tientallen Nigerianen die met een overheidsprogramma tussen Nigeria en Israël op pelgrimage gaan. Zij hebben geen idee waar ze zijn, en hun gids helpt ze niet uit de droom. Voor hen is alles Bijbels Israël. Maar de Nigeriaanse Kairos vertegenwoordiger kreeg van Israël geen visum.
Een deelneemster uit Zuid Afrika werd bij de grens met Jordanië geweerd, nadat de Israëlische grenspolitie haar computer had doorzocht op ongewenst materiaal en in Zuid Afrika is een sterke boycot beweging. Duidelijke illustratie dat Palestijnen niet vrij over hun eigen in- en uitgang beschikken. Niet alleen in Gaza, maar ook in Oost Jeruzalem en de Westbank.
Vandaag heeft de conferentie de hoofdelementen van Kairos Palestina besproken: theologie en recht, creatief verzet, kom en zie, identiteit en recht.
In het deel theologie kwam een jonge theoloog, Munther Isaac, zeer sterk naar voren. Hij promoveerde onlangs in Cambridge. Een glasheldere denker (was ook oorspronkelijk civiel ingenieur, dus weet wat structureren is), die duidelijke verbanden legt tussen theologie en leven. Hij komt medio april een paar dagen in Nederland, dat zal een goede gelegenheid zijn, hopelijk met de Raad van Kerken, om een stevig gesprek te organiseren. En ook met theologische faculteiten. In zijn betoog geeft hij aan, dat er een lange traditie is waarin Palestijnen niet als mensen worden gezien. Toen Lord Balfour in 1917 zijn verklaring gaf waarin hij een thuisland aan de Joden voorspiegelde, ging hij uit van een leeg land, omdat Palestijnen en Arabieren nu eenmaal tot een ander soort behoren.
Munther Isaac maakt ook duidelijk dat we op het moment de laatste stuiptrekkingen beleven van ‘het imperium’, de oude westerse, in wezen koloniale wereld. En de kerken zijn volledig medeplichtig aan wat er gebeurt: zij weigeren meestal tegen deze machten te spreken. En willen bijvoorbeeld een dialoog waarin recht niet ter sprake komt. Hij verwijt kerken ook, dat er in een gesprek met een Palestijn altijd een Jood moet worden uitgenodigd ‘voor het evenwicht’, wat omgekeerd niet het geval is. Het is hem en anderen vaak overkomen dat een eerdere uitnodiging om te spreken onder druk werd ingetrokken.
Te vaak blijven kerken volstrekt stil wanneer ze getuige zijn van ernstig onrecht.
En in de interreligieuze dialoog gaat het vrijwel steeds erom aardig voor elkaar te zijn, en dus tandeloos. ‘ Israëli zijn onze buren met wie we een meningsverschil hebben. Dat kan door dialoog worden opgelost’. Daarmee kan, aldus Munther en anderen, geen vrede gebouwd worden.
Een Braziliaanse, Nancy Cardoso, geeft heel heldere voorbeelden uit Sao Paolo, waar daklozen hun miezerige onderdak in tentenkampen de namen ‘Palestina’ en ‘Gaza strip’ hebben gegeven. En er trots op zijn om zich daarmee te identificeren. Maar even verderop is met steun van de regering de Tempel van Salomo herbouwd. Perfecte uitdrukking van de macht n het imperium waarin de armen weggedrukt worden.
De vertegenwoordiger van de WCRC (vroeger WARC, met een lange anti-apartheidsgeschiedenis) houdt een vlammend betoog over de plaats van recht dat centraal moet staan in de theologie.
De Palestijnse mensenrechtenactivist en theoloog Qumsiyeh stelt ons voor de keus: ofwel we staan pal voor mensenrechten ofwel we zijn ertegen onder meer door ze niet algemeen toe te passen. Hij noemt vele vormen van creatief verzet die Palestijnen gebruiken. Die zijn voor mensen van buiten minder toegankelijk, maar wel inspirerend. Palestina heeft al vroeg in de Ottomaanse en koloniale tijd met stevige demonstraties door onder meer gezamenlijke christen-moslim organisaties duidelijk gemaakt een seculiere, multiculturele samenleving te willen zijn.
Qumsiyeh geeft aan, dat de vraag naar een- of tweestatenoplossing vooral een vraag aan Israël is. Er ligt al vele jaren van de Palestijnse kant een helder aanbod voor een volwaardige tweestatenoplossing waar nooit een serieuze reactie op kwam. Maar als er uiteindelijk een binationale staat zou komen kan dat ook goed zijn. In beide gevallen geldt, dat er fundamentele gelijkheid in recht moet zijn en volkomen gelijkwaardigheid. Kairos als zodanig heeft zich nooit over een- of twee staten uitgesproken, het gaat over heel andere zaken die ten grondslag liggen aan elke samenleving.
Een sterk pleidooi voor vormen van Boycot, desinvestering en sancties van Bisan Mitri geeft opnieuw aan dat BDS nooit anti-Israël is, maar pro-recht, waarbij niet meer de extremisten maar de gematigden tot hun recht komen en de werkelijke vredeskrachten, ook in Israël, de ruimte krijgen die nodig is. Het huidige Israël is niet geïnteresseerd in vrede, alleen in dominantie met geweld, aldus Bisan. Alle onderhandelingen hebben immers gefaald, welk ander vreedzaam instrument blijft er nog over? En een selectieve boycot bestaat niet, omdat er niet twee vormen van economie in Israël zijn: een van de bezetting en een van de rest van de samenleving. Die hangen onlosmakelijk met elkaar samen.
En Bisan tot de kerken: komen de kerken als allerlaatsten bij de beweging voor recht?
Later zijn er nog bijdragen over ‘Kom en Zie’ en de toeristenindustrie die gebruikt wordt om het zionistische verhaal breed uit te meten. Er zijn intussen goede Palestijnse initiatieven en organisaties. Maar qua aantal zijn die nog bescheiden. Deze alternatieven kunnen door kerken veel actiever gepromoot worden.
Tussendoor ben ik gaan kijken bij het veld van de herders naar de olijfbomen die we 9 jaar geleden hebben geplant, samen met van Agt. Het waren rond 500 jaar oude olijfbomen die bij militaire operaties waren ontworteld en die we als symbolisch gebaar opnieuw geplant hebben. Helaas bleek de boom van Van Agt, die bij mijn vorige bezoek nog een beetje leven had, nu dood te zijn. Nu wordt een andere, wel overlevende boom de ‘nieuwe van Agt boom’. Maar uit de boom waar onder meer mijn naam bij staat zijn uit de wortels sterke nieuwe takken ontsproten. Dat is ook de boom waar wijlen Hajo Meijer’s naam bij staat.
Bethlehem dagboek 4 december
Op de tweede dag van de conferentie met ruim 200 deelnemerskomt de rol en verantwoordelijkheid van verschillende actoren ter sprake.
Een Palestijnse journalist die werkt vanuit Jordanië noemt de enorme kloof in de berichtgeving tussen Israël en Palestina. Israëli en slachtoffers van geweld zijn individuen met een naam. Palestijnen en slachtoffers van geweld zijn vrijwel altijd getallen zonder gezicht. Palestijnen zijn niet goed in hun publiciteit en hebben ook veel moeilijker toegang tot media. Maar zij kunnen veel assertiever met media omgaan, inclusief alle sociale media.
Mitri Raheb spreekt over de verantwoordelijkheid van kerken, hier en daar. Hij onderstreept het belang van gebed ook als een manier om met de ander te zijn. Pleit krachtig voor Kom en Zie, waarbij de hele werkelijkheid wordt gezien. Ook vraagt hij om veel helderder geven van de kernboodschap door kerken. Geen omtrekkende bewegingen en lange teksten, maar staan voor je zaak, helder en kort verwoord. In de theologie wordt nog veel te vaak de maat van het westen gebruikt om die uit het Zuiden te beoordelen met vaak minachtende kritiek, ‘ze zijn zover nog niet’. Tenslotte roept hij kerken op veel sterker verbale bescherming te bieden aan individuen die er uit worden gehaald in gerichte aanvallen op hun persoon. Velen die de Palestijnse zaak bepleitten hebben hun carrière kapot gemaakt gezien door bijvoorbeeld christenzionisten en hun kerken beschermden hen niet.
Een vertegenwoordiger van de VN geeft aan hoe de VN met alle mogelijke middelen tracht te bereiken dat iedereen zich houdt aan internationaal recht. Met weinig succes. De situatie in Gaza is na 3 gerichte oorlogen verschrikkelijk, er is slechts sprake van achteruitgang op alle fronten.
Er komt ook ter sprake, dat oprukkend religieus extremisme een enorme bedreiging is in het Midden Oosten. Dat geldt uiteraard ISIS, maar ook Joods extremisme, dat verbaal voor IS nauwelijks onderdoet. Palestijnen hebben altijd geloofd in een seculiere staat, waarin alle mensen vrijheid van godsdienst en geweten hebben. Dat is helaas in Israël niet het geval, zeker met de laatste wetten die expliciet discriminerend zijn. Met opdeling van de Palestijnse bevolking in een hele serie verschillende categorieën voor wie allemaal verschillende regels gelden, en allemaal minder recht dan Joodse Israëli.
’s Middags zijn er themagroepen, waarin ik een groep voorzit over Kairos ervaringen elders in de wereld. Met prachtige jonge mensen uit Zuid Afrika (die de spreekster vervangen aan wie de toegang werd geweigerd), uit Groot Brittannië, Colombia, Brazilië, VS, etc. Allemaal in hun eigen context, maar ook allemaal verbonden met de Palestijnse christenen en samenleving.
Aan het eind van de dag wordt de Kairos verklaring aangenomen. Deze komt in vertaling binnen enkele dagen op de website van Kairos Palestina Nederland.
De dag en de conferentie wordt afgesloten met een uitstekende maaltijd en een spetterend dansoptreden van een groep scholieren van de Lutherse school hier, uit Beit Sahour. Hun groep was vorig jaar in Rotterdam bij de opening van de Pauluskerk. Een van de vormen van ‘creatief verzet’: zorgen dat je eigen cultuur overeind blijft in de onderdrukking.
Afronding 5 december
Na een inspirerende ochtend met Kairos netwerk partners uit de hele wereld (zie hieronder) vertrek ik naar Tel Aviv, met op het vliegveld weer de confrontatie met de obsessie met veiligheid. Heb ik een bom in mijn koffer? Wie heb ik ontmoet? Met wie gegeten? Waarom was ik hier? Je vraagt je af of buitenlandse bezoekers actief geweerd worden. Koffer deze keer niet helemaal hoeven uitpakken. In het vliegtuig tijd om terug te blikken. Het is prachtig te zien hoe het Kairos Palestina netwerk zich steeds uitbreidt.
Soms in kerkelijke instituties, soms in groepen die dichtbij kerken willen staan. Vaak in een combinatie van lokale of nationale situaties van onrecht en solidariteit met Palestijnse christenen en samenleving.Intussen zijn er zo’n 15 nationale groepen. Zo speelt in India de kwestie van de Dalits, in de Filippijnen die van grootschalige landonteigening ten behoeve van buitenlandse bedrijven, in Brazilië de landlozen, in de VS de dominante rol van het militaire ingrijpen elders en het steunen van corrupte en gewelddadige regiems.
In Europese landen speelt zowel de uitsluiting, bijvoorbeeld asielzoekers, als de gevangenschap in een vorm van dialoog die verhindert stelling te nemen voor gerechtigheid en tegen structureel geweld. Een dialoog waarin fundamentele vragen van gerechtigheid, principiële gelijkheid van mensen en toegang tot recht ondergeschikt zijn aan goede verhoudingen tussen gesprekspartners.
De oproep van Kairos om vanuit liefde, die niet goedkoop Is, de ander te zoeken en ons te bevrijden van onrechtvaardige structuren, blijft zeer sterk. Mijn indruk is, dat Nederlandse kerken het Kairos document vooral gelezen hebben vanuit de optiek van hun allang ingenomen posities en niet met een open blik gezocht hebben naar wat ons ook in Nederland verder kan brengen. Ik heb oude Kairos vrienden ontmoet en nieuwe krachtige en zelfbewuste jonge Palestijnen.
Gezien hoe de conflicten en de onderdrukking zich verscherpen, de apartheid en discriminatie toenemen, de angst ook. Hoe de Israëlische politiek het antwoord zoekt in meer van hetzelfde: meer uitsluiting, meer structureel en incidenteel geweld, meer vastbijten in separatistische ideologie. En hoe de hoop op de proef wordt gesteld, maar ook sommigen aanmoedigt nog sterker te worden, zich meer uit te spreken. Alleen komt het geluid niet steeds meer van kerken, onder druk van de Israëlische regering die voortdurend dreigt met maatregelen, vooral ook tegen personen die de kerk vertegenwoordigen. En die nauwelijks steun krijgen van zusterkerken uit andere landen.
Voor mij een week met inspiratie en aanmoediging verder te werken aan creatieve vormen van geweldloze verandering, ook in Nederland. In de wetenschap dat op veel plaatsen, in Palestina en elders, mensen vanuit een krachtig geloof en volharding vergelijkbare inzet hebben, vaak in veel moeilijker situaties.
Foto’s:
1, Jan van der Kolk
2. Zicht op de muur
3. Doodlopende weg
4. Gorinchem zegt ‘nee’ tegen de muur
5. Silwan Jahad
6. Muur
7. Hayo Meijerboom
8. Dansgroep Beit Sahour
9. Jan van der Kolk