Het was even manoeuvreren. Langzaam schoof de bolderkar naar voren. Daarin zo’n zestig kilo aan groenten en fruit. Met een vriendelijk woord overhandigden woensdag 9 mei religieuze leiders van drie monotheïstische religies voedsel aan de voedselbank in Utrecht Lombok.
Mgr.Jan van Burgsteden (christen), Hanneke Gelderblom (joods) en Kursat Bal (moslim) drukten met het geschenk uit dat de drie religies solidair zijn met de onderkant van de samenleving. Een groeiend aantal bezoekers aan de voedselbank maakt de urgentie duidelijk om de consequenties van de krimpende economie onder ogen te zien. Veertig procent van de bezoekers heeft een moslimachtergrond, wist één van de bezoekers; een reden voor Rasit Bal, onderwijscoördinator van een imamopleiding in Amsterdam, om te stellen dat men zich vanuit de moslimgemeenschap nog meer wil inzetten voor steun aan voedselbankinitiatieven. De hoop werd uitgesproken dat de actie van de religieuze leiders zich verder nog zou mogen verspreiden.
De verarming van de onderkant van de samenleving zet zich verder door. Er is iets aan de hand met de instelling van mensen, legde Jan Jorrit Hasselaar uit van de beraadgroep Samenlevingsvragen van de Raad van Kerken. ‘De recente verkiezingen in enkele Europese landen maken duidelijk hoe belangrijk het is deze boodschap van solidariteit vast te houden’, zei ook mgr. Joris Vercammen van de Oud-Katholieke Kerk. Hij las een boodschap voor, die als groet van de wandelaars naar Sarajewo wordt gestuurd waar Europese leiders van diverse religies elkaar ontmoeten van 8 tot 10 mei. ‘De religies kunnen en willen daar een bijdrage in leveren’, aldus Vercammen.
De tocht begon in de joodse synagoge in het Museumkwartier. ‘Ha-jelled ainenu’ (‘het kind is niet meer’) staat er in een gevelsteen met een verwijzing naar Genesis 37, waar Jacob rouwt over zijn zoon Jozef. De tekst is van toepassing op de synagoge, die van 1871 tot 1942 een weeshuis was voor joodse kinderen. Maar alle bewoners zijn in de oorlog afgevoerd. ‘Het maakt de importantie duidelijk van de wandeling’, zei één van de deelnemers, ‘je wilt niet dat uitsluiting van een volksdeel nog weer eens vrij spel krijgt’. In de synagoge was de kroonluchter, zo vertelde men, afkomstig van een synagoge uit Aken. De familie Frank heeft er jaren onder gezeten toen men in Aken woonde.
Na de synagoge ging de groep van ongeveer vijfendertig mensen naar de moskee. De algemeen secretaris van de Raad sprak over zijn bijdrage aan de bolderkar: drie komkommers. Hij legde uit dat er grote verschillen zijn tussen de komkommers. De lengte varieert van 35 tot 39 centimeter. De diameter is gemiddeld 5 centimeter, maar nergens is de diameter dat precies. De kleur groen verschilt op allerlei plaatsen. Het puntje van de ene komkommer is scherper dan dat van de andere komkommer. Insiders zien de verschillen. Maar consumenten genieten slechts van wat de komkommer te bieden heeft. Het punt van overeenkomst tussen de groente en de setting laat zich raden. Er werd vervolgens nog gerefereerd aan de Ehec-bacterie, een gerucht van besmetting uit Spanje, waardoor de hele komkommerteelt in Nederland het zwaar te verduren kreeg. Het maakte duidelijk hoe krachtig een gerucht kan zijn en hoe belangrijk het is geruchten te ontzenuwen door bij elkaar over de vloer te komen en goed gerucht van elkaar te verspreiden.
De tocht ging verder langs de Antoniuskerk. De pastor Gerrit Jan Westerveld vertelde hoe verschillende religies samenwerken rond de dodenherdenking en de viering van de gebedsweek. ‘We vieren twee keer per jaar kerstfeest’, zei hij ook, ‘met de geboorte van Christus en ook met de geboorte van Mohammed als de moskee te klein is voor alle gasten en de mensen noodgedwongen moeten uitwijken naar de kerk’. De groep stopte een moment bij de dialoogbank die tussen de kerk en de buurtwinkel staat en er was een toelichting bij de boom die in 2008 is geplant als tastbaar levend getuigenis van de contacten tussen de drie religies.
De wandeltocht eindigde bij de voedselbank, voorheen een kruitfabriek, daarna een kerk, de Vredeskerk; en tegenwoordig een ontmoetingsplaats voor buurtbewoners en mensen met een te krappe portemonnee. ’De maaltijd houdt ons zo bij elkaar en verbindt ons met elkaar. Het delen van de tafel met elkaar is een teken dat wij ons leven delen met elkaar, zoals huisgenoten het leven met elkaar delen’, aldus mgr. Joris Vercammen. Verschillende sprekers onderstreepten dat en lieten zien hoe joden, christenen en moslims verschillende woorden gebruiken voor dezelfde zaak; woorden als zakat, diaconie en tsedaka.
Bijdrage van mgr. Joris Vercammen, een groet die vanuit de groep naar Sarajewo is gegaan:
Op het moment dat wij hier in Utrecht een gezamenlijke wandeling houden waarbij we aandacht vragen voor mensen die aan de onderkant van de samenleving de eindjes aan elkaar knopen, zijn er broeders en zusters bijeen in Sarajewo, leiders van diverse godsdiensten die drie dagen bij elkaar zijn rond het thema ‘Living together in diversity: citizens of Europe – witness of faith’. Het gaat om leiders vanuit Jodendom, christendom, islam, Boeddhisme, Hindoeïsme, Sikhs en Zoroastriërs. Rabbijn Awraham Soetendorp is onder de congresgangers, via hem laat Sarajewo u groeten en via hem geven we graag een bemoedigend woord door aan de religieuze leiders in Sarajewo, die stad van verscheurdheid die geroepen is stad van vrede te worden.
Allen zijn we ‘gelovigen’ en daarom horen we ook bij elkaar. Met zijn allen zijn we er ons van bewust onze lieve aarde ons gegeven is als onze gezamenlijke grond onder de voeten en als het huis waar wij met elkaar mogen wonen. En al gunnen mensen elkaar geen plek en vechten ze elkaar het huis soms uit, wij willen als gelovigen bouwen aan een netwerk van verdraagzaamheid en vrede. Precies ook in Europa, met zijn lange geschiedenis van strijd en oorlog, weten we hoe moeilijk dat is. Toch zijn wij dankbaar voor alle stappen naar vrede die op ons continent gezet werden en willen wij het perspectief van een vredelievend Europa overeind houden: dat is een europa waar mensen ruimte krijgen omdat ze gerespecteerd en gewaardeerd worden. Het is een Europa als een huis met vele kamers voor vele mensen, allen zo verschillend van taal en cultuur, hart en gezicht.
De recente verkiezingen in enkele Europese landen maken duidelijk hoe belangrijk het is deze boodschap van solidariteit vast te houden. De religies kunnen en willen daar een bijdrage in leveren. Onze tocht hier eindigt met een gezamenlijke maaltijd, met een kosjere en halal maaltijd,die we samen met buurtbewoners en de vrijwilligers van de voedselbank gebruiken. De maaltijd houdt ons zo bij elkaar en verbindt ons met elkaar. Het delen van de tafel met elkaar is een teken dat wij ons leven delen met elkaar, zoals huisgenoten het leven met elkaar delen.
We willen met deze actie hier uitdrukken dat we als religies ons sterk maken voor solidariteit. Die boodschap is centraal in onze levensovertuiging en die boodschap wordt belangrijker naarmate we meer te maken hebben met de gevolgen van een economische crisis. Wij nemen hier fruit en groente mee om uit te drukken dat de opbrengst van de aarde voor ons allemaal is. Dat we alleen in het delen allen verzadigd kunnen worden.
Met deze woorden groeten we de zusters end e broeders in Sarajewo. Met deze woorden bemoedigen we ook elkaar: laat ons elkaar vasthouden!
Tekst van Rasit Bal, CMO over de financiële crisis en de islamitische traditie:
De globale financiële instellingen hebben zich vervreemd van de sociale werkelijkheid waardoor zij terecht zijn gekomen in een graaicultuur. Hun financiële systeem sloot niet meer aan op de reële economie. En nu, sinds een aantal jaren, wordt ons land geteisterd door een economische crisis. Als gevolg van deze crisis zien wij met de dag dat maatschappelijke verhoudingen zich verharden en steeds meer groepen worden getroffen. De politieke autoriteiten staan machteloos toe te kijken hoe de bestuurders van economische machtsorganen ‘het’ voor ons verpesten. In ons rijke westen werden we gisteren duizelig van de toenemende welvaarten vandaag worden we opgeschud door een sterke economische teruggang, oplopende werkloosheid en stijgende maatschappelijke onvrede. De Eurozone wordt bedreigd en landen gaan failliet of worden onbestuurbaar. Het treft de sociale kwetsbaren het hardste en de lasten van de middenklasse verzwaren ongekend.
Gaan we als moslimgelovigen toezien hoe dit ons allemaal treft? Heeft de Islam richtlijnen, waarden en normen waarop gelovigen en anderen zich kunnen beroepen om goed door deze ellendige crisis heen te komen? Heeft de islamitische traditie een boodschap aan de hele samenleving om te voorkomen dat dit zich herhaalt?
Uiteraard moet een wereldreligie als de islam in deze crisistijd iets te melden hebben. De kwetsbaren en getroffenen kunnen zeker rekenen op haar steun waardoor het toch mogelijk wordt om een menswaardige bestaan te hebben. Alle grote religies tradities hebben dit altijd, naar hun vermogen, gedaan en nu zullen zij het ook doen. De grote afkeer van de islam voor mensen die woekeren en zich ongekend verrijken moet ook een punt zijn. De islamitische traditie heeft hiervan altijd een punt gemaakt. De menselijke geschiedenis leert ons dat de samenlevingen en gemeenschappen die zich onverschillig opstellen voor dit soort overtredingen en uitbuitingen, als geheel worden getroffen. Het is de verantwoordelijkheid van de politiek om de financiële instellingen te dwingen om te matigen zodat zij niet doorgaan met hun uitbuiting.
De kapitalistische drang om als maar te groeien en welvaart onevenwichtig te doen stijgen is de ware oorzaak van de globale crisis en onrust. Die drang verstoort het natuurlijke evenwicht, maakt de kloof tussen mensen en gebieden ongekend groot en vervreemd mensen van elkaar. De rijken kunnen zich niet meer veroorloven om de armoede ‘verderop’ te negeren en de natuurlijke bronnen te vernietigen. De voormalige ‘werelddelen’ bestaan niet meer. Er is maar één wereld die een samenhangend geheel is. Hoe kunnen samenlevingen en gemeenschappen elkaars ellende, onrust en conflict negeren als diegenen die verderop wonen zo zwaar worden getroffen door de handelingen van mensen hier?
De islamitische traditie heeft een grote afkeer voor mensen en gemeenschappen die zich structureel onverschillig zijn voor de armoede, ellende en het vernietigen van de aarde. Islam streeft expliciet om de mensen van verschillende omstandigheden met elkaar te binden, zet mensen aan om zich voor elkaar in te zetten en de natuur te zien als een geschenk dat gekoesterd wordt. Islam vraagt nadrukkelijk om de kloof onder de mensen – waar dan ook te verminderen, dat mensen zich bekommeren om de getroffenen ‘verderop’en stoppen met onevenwichtige en agressieve vorm van welvaartstoename. Het is in de eerste instantie een taak van de aanhangers van de islam om gehoor te geven aan de richtlijnen van gematigdheid, betrokkenheid en mededogen. Zij zouden, samen met de aanhangers van de andere religieuze tradities, zich moeten inspannen om de samenlevingen en de politiek te laten doordringen hoe belangrijk het is om het schip ‘aarde’ te redden met gematigdheid.
Tekst Hanneke Gelderbrlom-Lankhout vanuit Joodse invalshoek:
De ander is anders, kleedt zich anders en het eten dat ze koken ruikt anders. Een eerste reactie – die heel menselijk is – is om te denken: dat is eng. Daarnaast is er veel eenzaamheid: weten we nog dat de buurvrouw gevallen is en moeilijk boodschappen kan doen?
Wij ontdekken de ander door met elkaar in gesprek te gaan, door dialoog.
Wij zijn niet hetzelfde, maar we hebben heel veel van hetzelfde. Wij bidden als joden, christenen en moslims op een andere manier, maar we bidden alle drie. We hebben niet dezelfde feestdagen, maar feestdagen hebben we alle drie. De uitdaging is om de overeenkomsten daarin te ontdekken.
We hebben alle drie de opdracht om te zorgen voor diegenen die het moeilijk hebben. Daarvoor gebruiken we niet dezelfde woorden, wel hebben we dezelfde intentie. Vandaag laten we zien hoe we daar samen vorm aan kunnen geven.
De Sidra van de week in de synagoge gaat deze week over het niet wegmaaien van de hoeken van het veld, maar dat we een gedeelte moeten laten staan voor de weduwen en de wezen. Wij zijn geen boeren meer. Het is de opgave van het jodendom hoe je aan die opdracht vandaag vorm geeft. Misschien als variatie op het twee halen en één betalen, twee halen en dan één voor jezelf en de ander voor de voedselbank? Zou zo maar kunnen.
Daarom heb ik vandaag appels meegebracht voor de voedselbank. Er is een gezegde: An apple a day keeps the doctor away. Joden zouden misschien zeggen: Maak je niet sappel, eet een appel.
Tekst die Jan Jorrit Hasselaar als toelichting op de christelijke inbreng bij de bijeenkomst in de voedselbank heeft gehouden:
Het is mij een waar genoegen om vanmiddagsamen met elkaar op te mogen trekken als mensen uit het Jodendom, de Islam en het Christendom. Ik vind het een voorrecht dat ik in ons midden vanuit het Christendom iets mag zeggen over de economische crisis. Onlangs hielden we als Raad van kerken een consultatie over de economische crisis. We deden dit samen met mensen vanuit het midden van de kerk: ondernemers, hoogleraren, dominees en bankdirecteuren. Al deze mensen uit de kerk brachten hun wijsheid en ervaring in het gesprek in. Prachtig om te zien wat er een wijsheid en diversiteit in de kerk zit en daar put ik vanmiddagdan ook graag uit.
Ergens is er iets misgegaan. Als we om ons heen of in ons eigen leven kijken. Ergens is er iets misgegaan. De overheid moet verregaand bezuinigen om de financiën op orde te krijgen. De werkloosheid loopt op. Huizen kunnen niet meer verkocht worden. Steeds meer mensen doen een beroep op de voedselbank. En sommigen vinden zichzelf op een werkplek die helemaal niet bij hen lijkt te passen. Ergens is er iets misgegaan. De ene persoon zal de crisis aan den lijve ondervinden, de andere minder of niet. Als samenleving, gezin of individu heb je dit niet altijd voor het uitkiezen. Maar, ergens is er iets misgegaan.
Het is makkelijk om schuldigen aan te wijzen en zeker in onze hypermoralistische samenleving zijn we er goed in. De crisis is te wijten aan bankiers, politiek, graaiers uit het bedrijfsleven en natuurlijk de Grieken. Het is goed om oorzaken van de crisis op het spoor te komen. Dit is meteen ook een zeer complex verhaal waar we waarschijnlijk zelf ook onderdeel van uit maken. Er zijn dingen misgegaan en ik wil hier niet makkelijk over heen stappen, maar in de christelijke traditie is dit inherent aan het mens-zijn. Het kwaad zit in ons allemaal, maar ten diepste zijn we oké. Eén van de meest elementaire aspecten van het christendom is dat we steeds worden opgeroepen om op te staan. We zijn niet bedoeld om bij de pakken neer te blijven zitten of om op verkeerde wegen te blijven lopen. Er is ruimte voor een tweede kans, voor opluchting en om te keren. Met een Bijbelse term heet dit ook wel genade. Genade en gein komen overigens van dezelfde Hebreeuwse stam. En zeker in een tijd van crisis is niets zo onmisbaar als humor.
In het evangelie van Lucas komen we het verhaal tegen van Zacheus de tollenaar. Zacheus was een schatrijke bankier in zijn tijd. Jezus bezoekt de stad Jericho en zegt dat hij dat te gast moet zijn bij Zacheus. Zacheus is hier blij mee. Jezus zegt tegen Zacheus dat hij oké is, maar Zacheus zat ook op het verkeerde spoor. Zacheus wilde gelukkig worden, maar had een verkeerde afslag genomen. Nadat Jezus bij hem thuis geweest is, kiest Zacheus voor een ander spoor en deelt zijn geld met de armen en vergoedt de mensen die hij afgeperst heeft.
Er is iets misgegaan in de achterliggende tijd, en misschien wel vooral op het niveau van instituties. Hebben we bepaalde waarden, bepaalde mensen en langere termijnen over het hoofd gezien? Is er net als bij Zacheus een verkeerde afslag genomen? In plaats van meteen te wijzen naar schuldigen, lijkt het beter om in deze crisis aan te sluiten bij de verlangens van mensen naar het goede leven. Wat mis is, hoeft namelijk niet het laatste woord te hebben. In de Hebreeuwse en christelijke Bijbel staan verhalen van bevrijding en we mogen hierbij aansluiten. We mogen leren van onze tekortkomingen en met creativiteit naar nieuwe wegen zoeken. De diversiteit zoals we hier vanmiddagbij elkaar zijn is daarbij onmisbaar. Waar zijn we voor bedoeld en hoe kunnen instituties bijdragen aan het goede leven? We hebben elkaar nodig om de tafel te delen en het goede leven te zoeken, steeds opnieuw, dag in dag uit. Eén keer per jaar met u de tafel delen en het gesprek voeren is dan een mooi begin. Dank u wel.
Foto’s: Impressies van de crisiswandeling:
1. Een vrouwelijk onderonsje rond de bolderkar,links Yosé Höhne van de Raad, naast haar de joodse rabbijn Navah van de liberale gemeente in Utrecht en rechts Hanneke Gelderblom.
2. Uitleg in de synagoge, met links van achteren mgr. Joris Vercammen en rechts van achteren Bert van Bokhoven.
3. Scene in de Ulu-moskee.
4. Enkele prominenten op de dialoogbank met rechts mgr. Joris Vercammen.
5. De relatief jonge generatie
6. Overhandiging van de bolderkar met als religieuze vertegenwoordigers respectievelijk Kursit Bal, mgr. Jan van Burgsteden en Hanneke Gelderblom.
7. Overzicht in de voedselbank.