Jan Jorrit Hasselaar is te gast bij de patriarch van Constantinopel. Onder de titel ‘Een stukje vergeten christendom’? vertelt hij hieronder over zijn ervaringen.
Voel je thuis
De ochtendviering is afgelopen. We zijn net begonnen met ons dagelijks ontbijt: thee, wit brood en olijven. Opeens zegt vader Joachim: “Daar komt zijne Heiligheid aan.”. De Patriarch is op weg naar zijn werkkamer en komt onze kant opgelopen. In een flits vraag ik me af wat ik moet doen. Fener, de residentie van de Patriarch, is dan wel niet zo groot. Maar dat ik de Oecumenisch Patriarch ook in de wandelgangen tegen zou komen dat had ik niet verwacht. De Patriarch heeft me al gezien en komt naar me toe. Hij vraagt naar mijn dagprogramma en zegt: “Voel je thuis, Jan Jorrit”. En ik voel me enorm welkom hier in het hart van de Oosters Orthodoxe Kerk. In de week van 15 december 2011 ben ik te gast bij de Oecumenisch Patriarch van Constantinopel Bartolomeus I. Bartolomeus is eerste onder zijns gelijken van de Oosters Orthodoxe Kerk en leider van zo’n 300 miljoen gelovigen. Formeel is hij samen met paus Benedictus XVI de eerste man in het Christendom. Tijdens mijn verblijf mag ik van binnenuit nader kennis maken met de Oosters Orthodoxe Kerk.
Hagia Sophia
In Nederland is Patriarch Bartolomeus tamelijk onbekend. Een stukje vergeten Christendom in onze contreien? Hier in Fener komen echter vele pelgrims en regeringsleiders langs. Vorige week de Amerikaanse vice-president Joe Biden en deze week de president van Roemenië. In de hoek van de werkkamer van de Patriarch staat zelfs een kleine foto van een ontmoeting met Obama. Deze ontmoeting met de machtigste man ter wereld lijkt een flash back uit lang vervolgen tijden. Tot aan de vijftiende eeuw is de Patriarch van Constantinopel de tegenover van de keizer van het Romeinse rijk. Zijn thuis is de prachtige en eenvoudige Hagia Sophia. Trots steekt dit imposante bouwwerk af tegen de skyline van Istanbul. De Patriarch woont er al eeuwen niet meer. Zijn thuis is nu het bescheiden Fener, net buiten de oude stad. De geschiedenis van de Oosters-Orthodoxe Kerk is nauw verbonden met die van het Byzantijnse Rijk, het oostelijk deel van het Romeinse Rijk. Daarom geeft de Patriarch me drie dagen een gids en een chauffeur mee om kennis te maken met deze geschiedenis. Zo staan we voor de deur waarachter de concilies van Constantinopel werden gehouden (zie kader). Tijdens mijn studie theologie kwamen deze concilies wel voorbij, maar spraken weinig tot de verbeelding. Sessies gingen soms over één letter verschil. Staand voor de deur waar fundamentele dogma’s van de kerk zijn geformuleerd, komt het wel tot leven. Het maakt me eens te meer bewust van de diepe wortels van het Oecumenisch Patriarchaat. Wortels die overal zichtbaar zijn en volop meedoen.
Een ander licht
Zo hangt in de officiële entreehal van het Patriarchale huis een mozaïek van de apostel Andreas. Op die mozaïek draagt Andreas het evangelie over aan zijn opvolger Stachys. In de Orthodoxe Kerk geldt Andreas als de stichter van de kerk van Byzantium, het latere Constantinopel. De Patriarchen zijn dus de opvolgers van Stachus en Andreas. Opvallend is de gemeenschap van heden, verleden en toekomst. De overleden Patriarchen en heiligen doen zichtbaar mee in iconen en relikwieën. In hun leven werd iets zichtbaar van de toekomst van God. Hun iconen en relikwieën weerspiegelen iets van het rijk van God in deze wereld. Daarom kijkt een icoon ons altijd rechtstreeks aan. God is in ons midden en is op ons betrokken. Ook kent een icoon geen dag of nacht. Een icoon weerspiegelt een ander licht. Het licht van God. Iconen, relikwieën en dogma’s zijn volgens de Patriarch slechts bescheiden wegwijzers naar het Mysterie. Ook de liturgie wil het rijk van God laten schijnen in deze wereld. Hoe indrukwekkend de liturgie in de Orthodoxe Kerk ook is. Het is nooit bedoeld voor intern gebruik. Altijd gaat het om de verheerlijking van de wereld. In dit licht is het vanzelfsprekend dat de Patriarch betrokken is bij vredesopbouw, bijvoorbeeld in voormalig Joegoslavië. Ook is hij leidinggevend op het gebied van duurzaamheid.
Sinds zijn aantreden in 1992 staat de Patriarch in de frontlinie van duurzaamheid. Vrijwel elk jaar organiseert de Patriarch met partners uit politiek, wetenschap en religie een congres over de vraag naar duurzaamheid in een bepaald gebied. In 2002 trokken ze een week per boot over de Adriatische Zee en bespraken thema’s die daar speelden. In 2007 bezochten ze de Noordelijke IJszee en in 2009 was het thema opgebouwd rond de Mississippi. In 2008 werd de Patriarch verkozen door Time Magazine tot één van de 100 invloedrijkste mensen ter wereld vanwege zijn spirituele benadering van het milieuvraagstuk. Vanwege de inspanningen van Bartholomeus I op het gebied van duurzaamheid kreeg hij van Al Gore zelfs de bijnaam ‘de groene Patriarch’.
De ping-pong-tafel
Bartholomeus I maakt deel uit van een onderdrukte minderheid in Turkije. Dit werd mij voor het eerst zichtbaar toen ik het eiland Halki bezocht. Ik ben hiervan geschrokken, maar voel me ook bevoorrecht om door de ogen te mogen kijken van een onderdrukte minderheid. Op Halki staat een befaamd klooster. Dit klooster bevat de theologische faculteit van het Oecumenisch Patriarchaat. Diverse vooraanstaande geestelijken kregen hier hun opleiding, waaronder de huidige Patriarch. In 1971 werd Halki gesloten door de Turkse autoriteiten. Sindsdien worden er geen priesters meer opgeleid in Turkije. Dit levert problemen op voor de opvolging van de Patriarch. Ook omdat de Turkse autoriteiten hebben besloten dat de Patriarch van Turkse komaf moet zijn. Halki blijkt slechts het topje van de ijsberg als het gaat over de moeizame relatie tussen Turkije en de Oosters Orthodoxe minderheid. Zo zijn in 1923 1,3 miljoen leden van de Oosters Orthodoxe Kerk gedeporteerd naar Griekenland. Wat restte was een handjevol gelovigen in Istanbul. Tijdens Turks-Griekse spanningen op Cyprus (1955) ging meer dan de helft van de kerken in Istanbul in vlammen op.
Tot op de dag van vandaag heeft het Patriarchaat van Constantinopel geen legale status in de seculiere Turkse staat. Hierdoor zijn kerken, kloosters en weeshuizen overgenomen door de staat. Sinds premier Erdogan aan de macht is, lijkt er echter een kentering te zijn. Hoge buitenlandse geestelijken mogen nu Turks staatsburger worden waardoor de opvolging van de Patriarch verzekerd lijkt. Ook lijkt de heropening van Halki een kwestie van tijd. Een zevental monniken hebben al hun intrek genomen om de opening voor te bereiden. Op dit moment staan de houten schoolbanken nog leeg. De ping-pong-tafels wachten om in gebruik genomen te worden. Hoe lang duurt het nog voordat de ping-pong-ballen weer door de gang vliegen?
De opening van Halki heeft de hoogste prioriteit van de Patriarch. Zijn geestelijken worden nu bijvoorbeeld in Rusland en Roemenie opgeleid. Deze opleidingen zijn echter veel conservatiever en nationalistischer. Er is Bartolomeus I alles aan gelegen om zijn geestelijken te onderwijzen op een manier die past bij het Oecumenisch Patriarchaat: open, constructief en verbonden met andere kerken en stromingen.
Sinterklaas
Tijdens mijn verblijf op Halki vieren we het feest van Sint Spyridon in een kapelletje dat naar hem vernoemd is. Ook de Patriarch is daar aanwezig. Zoals altijd verloopt een Orthodoxe viering tamelijk informeel. Of chaotisch als u wilt. Mensen gaan en komen tijdens de dienst, maken hier een babbeltje en daar klinkt een lach. Halverwege de viering in de kapel komt er een jongen in een rolstoel binnen. Zoals elke gelovige wil hij een kaars aansteken en de icoon kussen. De icoon hangt echter te hoog. Hij kan er niet bij. De Patriarch ziet dit vanuit zijn ooghoek en geeft opdracht de icoon bij de jongen te brengen zodat hij hem kan kussen. Na afloop van de dienst stelt de Patriarch dat ik meega naar een kamertje. Onder het genot van een kopje thee ontvangt hij daar mensen die hem willen spreken. Uit Griekenland is er een groep kinderen die een aantal kerstliederen heeft ingestudeerd voor de Patriarch. Als ze klaar zijn tast de Patriarch diep in de zakken van zijn pij. Hij haalt kettingen en armbanden te voorschijn. Als zijn zakken leeg zijn pakt hij zijn tas. Daaruit komen nog diverse Kerstmannen en knuffelberen te voorschijn. Bartolomeus I staat bekend als kindervriend. Sinterklaas is er niks bij. Als we de kapel uitlopen wordt er op het kerkplein volop gevoetbald. De Patriarch geeft de bal nog een trap en loopt onder politiebegeleiding weg.
Welkom
Wij leven in een wereld van e-mail, I-phone en apps. Aan communicatie geen gebrek. Toch is het niet zo vanzelfsprekend dat we elkaar verstaan. Zeker niet als de ander uit een andere context en traditie afkomstig is en ook nog eens een andere taal spreekt. Maar dit hoeft niet het laatste woord te hebben. De Oecumenisch Patriarch heeft mij de kracht van gastvrijheid laten zien. Hij heeft mij alle ruimte geboden om te gaan ver-staan in hun schoenen. Een week lang hebben we samen gegeten en gedronken. Ik heb mee mogen doen. Ze hebben mij verteld en laten zien wat belangrijk voor hen is, zowel pijn als vreugde. Vaak heeft het me geïnspireerd, soms geïrriteerd. Bovenal heb ik me welkom gevoeld, heel erg welkom. Ik heb hun verhaal mogen zien en voelen. Dat verbindt en geeft vertrouwen om samen op trekken hoe verschillend we ook zijn.
Jan Jorrit Hasselaar
Jan Jorrit is econoom en theoloog. Van 10 tot en met 17 december 2011 was hij te gast bij de Oecumenisch Patriarch van Constantinopel op voorspraak van de Aartsbisschop van Utrecht, Joris Vercammen.
Achtergrondinformatie: Het oude en nieuwe Rome
De bekering van de Romeinse keizer Constantijn in 312 maakt het christendom van vervolgde godsdienst opeens tot staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk. In Rome heeft echter veel bloed gevloeid van martelaren als Petrus en Paulus. Daarom vestigt Constantijn het Nieuwe Rome aan de oevers van de Bosporus, Constantinopel. Dit ‘Nieuwe Rome’ vinden we terug in de officiële aanduiding van de Patriarch. Hij is Aartsbisschop van Constantinopel, Nieuw Rome en Oecumenisch Patriarch. In 476 valt het Westerse deel van het Romeinse rijk. Het Oostelijke deel van het Romeinse Rijk zal nog duizend jaar bestaan. Niks geen donkere middeleeuwen hier. Constantinopel wordt het centrum van het Oosters Christendom en de bakermat van de beschaving in het Midden-Oosten en Oost-Europa. Het is ook de bakermat van de vroege kerk. De zeven grote oecumenische kerkvergaderingen vinden plaats in dit Oostelijke deel van het Romeinse Rijk. Deze kerkvergaderingen zijn fundamenteel voor de organisatie en inhoud van de universele kerk.
In de loop van de tijd vindt er een verwijdering plaats tussen de kerk van het oude en het nieuwe Rome. In 1054 komt dit tot een grote scheiding omtrent de leerstelling van het filioque. Een scheiding die duizend jaar zal duren. Eigenlijk gaat het hier niet zozeer om een verschil in leerstelling. Hier gaat veel meer om macht en het niet meer verstaan van elkaars taal, filosofie en context. Oost en West doen elkaar in de ban. Voor de gewone man draait de wereld gelukkig door. Dit verandert in 1204. Westerse kruisvaarders plunderen Constantinopel. Er worden mensen vermoord en verkracht. De kruisvaarders nemen ook de relikwieën mee van de belangrijke Patriarchen Johannes Chrysostom en Gregorius van Nazianze. De scheiding is een feit, ook voor de gewone man. Pas in 1965 wordt de excommunicatie opgeheven tussen het oude en het nieuwe Rome. In 2004 keren Johannes Chrysostom en Greogory van Nazianze uiteindelijk terug naar huis. Ze zijn nu in de kathedraal van Fener. In onze dagen krijgt de verzoening tussen het oude en nieuwe Rome langzaam gestalte. De twee longen van het Christendom gaan weer samen ademen.
Foto’s: de patriarch informeel en formeel