Met een wetenschappelijk congres (Just Peace) op hoog niveau, oecumenisch en interdisciplinair van opzet, met sprekers van verschillende continenten en ruim honderd deelnemers, van wie twintig uit het buitenland, kreeg het professoraat van dr. Fernando Enns het begin dat hij zich had gewenst. Het congres over rechtvaardige vrede was georganiseerd door de VU en het Doopsgezind Seminarium, die ook de leerstoel (doopsgezinde vredes)theologie en ethiek hebben ingesteld. Ook sloot het congres aan bij Enns’ oratie, ‘Op weg naar een oecumenische theologie van rechtvaardige vrede’.
Hoofdspreker op de eerste dag van het congres was de befaamde Duitse theoloog prof. Jürgen Moltmann, van wie in 1964 het baanbrekende werk Theologie der Hoffnung verscheen. Hij sprak over een cultuur van het leven in de gevaren van deze tijd. Een van de grootste bedreigingen noemde hij “de huidige terreur van de universele dood”. Hij verwees naar brieven van Talibanzelfmoordenaars: ‘Jullie houden van het leven, wij van de dood’. Fascistische generaals in de Spaanse Burgeroorlog riepen toen al ‘Vive la muerte’, leve de dood. Moltmann, inmiddels 85, pleitte voor een “liefde voor het leven die de destructieve krachten in onze huidige wereld overwint”.
Afschrikking met kernwapens kan de vrede niet langer verzekeren, aldus Moltmann. Alleen gerechtigheid redt de vrede tussen de naties. En vrede binnen de grenzen van onze naties is een zaak van sociale rechtvaardigheid. Het alternatief voor armoede en bezit is de gemeenschap. En de geest van de gemeenschap is solidariteit. Dit is in wezen de morele les van de wereldgodsdiensten.
VU-hoogleraar dr. Eddy van der Borght stelde de vraag of religies instrumenten van verzoening kunnen zijn. Religieuze tradities werden in oorlogen vaak partij in conflicten door nauwe banden met etnische groepen, onder meer tijdens de Balkanoorlog. Nationale identiteiten vormen een bedreiging voor de eenheid der kerken. Uiteindelijk is het makkelijker om over vrede te spreken dan over eenheid!
Generatie later
Oud-IKV-secretaris Mient Jan Faber, sinds kort ook oud-hoogleraar sociale wetenschappen aan de VU, kwam met een tegenstem. Rechtvaardigheid voor iedereen is volgens hem niet mogelijk. Denk niet, zei hij, dat kerken strijdende partijen kunnen verzoenen. Pas een generatie later kan er verzoening komen.
De Zuid-Arikaanse psychologe prof. Pumla Goboda-Madikizela bestreed dit. Zij verwees naar de waarheid-en-verzoeningscommissie in haar land onder leiding van aartsbisschop Tutu. Het begint met het samen huilen. Zij zei niet in misdaden te geloven die echt onvergeeflijkn zijn. We moeten de daders niet dehumaniseren, maar juist humaniseren. De dader is geen monster.
Onder de vele onderwerpen die ter sprake kwamen, was het betoog van de Amerikaanse Barbara Toews Shenk over verzoening tussen daders en slacchtofers van misdrijven; van de Indonesische theoloog Paulus Hartono over praktische verzoening van christenen met radikale moslims; en van Donald Kraybill over de onvoorwaardelijke wijze waarop Amish (onze verre gekloofsbroeders in de VS) vergeving gestalte geven.
Amish
Kraybill sprak naar aanleiding van het theaterstuk The Amish Project, geschreven en gespeeld door Jessica Dickey. De vier voorstellingen (Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Haarlem) trokken ruim 250 belangstellenden.
Het theaterstuk is gebaseerd op de schietpartij in oktober 2006 in een Amish school in Nickel Mines, Lancaster County, in de VS. Daarbij werden vijf meisjes doodgeschoten. Vrijwel onmiddellijk na het gebeuren gingen de Amish naar de familie van de moordenaar en zijn weduwe om hen te troosten en te vertellen dat zij geen haatgevoelens koesterden. Voor de Amish gaat het in het geloof om het verzoenende handelen, meer dan om woorden. De reactie van de Amish maakte diepe indruk op de Amerikaanse bevolking, hoewel er ook kritische vragen werden gesteld.
Alle Hoekema vatte het congres aldus samen. Rechtvaardige vrede is een breed en complex vraagstuk. Wij doopsgezinden moeten niet denken dat we alle antwoorden hebben. In de geschiedenis liet de houding van de doopsgezinden veel te wensen over. Met het instellen van deze leerstoel, die uit doopsgezinde bronnen wordt bekostigd, tonen we aan dat we het aandurven om in een oecumenische setting vragen te stellen die ons als doopsgezinden bezig houden. Antwoorden worden hopelijk oecumenisch geformuleerd. Bovendien ziet de leerstoel, helemaal in de doperse traditie, theologie en eenheid als een eenheid.
Enns pleitte in zijn oratie voor een oecumenische, specifiek doopsgezinde en interreligieuze benadering in de zoektocht naar een theologie van gerechtvaardigde vrede. Dankzij de nieuwe leerstoel ontstaat er een open ruimte waar een analyse kan plaatsvinden van de uitdagingen die het geweld in al zijn vormen stelt, en waar nieuwe theologische en ethische inzichten kunnen ontstaan.
Enns eindigde met een Afrikaans gezegde: ‘Als je snel wilt lopen, kun je beter alleen op stap gaan. Maar als je ver wilt lopen, ga dan met anderen’. “Ik ben van plan ver te gaan.” En zijn allerlaatste woorden waren: “Glory be to God!”
Foto: prof. dr. Fernando Ems