Laurens Hogebrink is theoloog en vredesactivist, en is één van de initiatiefnemers van de studiedag rondom Heino Falcke. Hogebrink leerde Falcke kennen in jaren ’80. Falcke was voorzitter van de Commissie voor Kerk en Samenleving van de protestantse kerken in de DDR. Die commissie had een duurzame relatie met de Sectie Sociale Vragen van de Raad van Kerken in Nederland, waar Hogebrink bij betrokken was.
‘Falcke viel me op als een beminnelijke en bescheiden man, en als theoloog buitengewoon scherpzinnig. Hij had het niet makkelijk in die club. Hij was voorzitter, maar hij werd wel op z’n vingers gekeken. Je vermoedde ook in zo’n klein gezelschap wel zo’n beetje via wie de Stasi meeluisterde, al of niet vrijwillig. Het was dus altijd veiliger om het over de problemen van de grote wereld te hebben dan over de problemen van de kleine DDR. Dat was een dilemma voor mensen als Falcke.
Enerzijds wilden ze in de DDR graag deel hebben aan de wereldwijde oecumene en dus meepraten over de apartheid, de globalisering, de milieucrisis, en de ‘economie van het genoeg’, zoals economen als Harry de Lange en Bob Goudzwaard die bepleitten. Daar leefden ze ook van op. Ik had vrienden in de DDR die dit soort gesprekken ervoeren als een bevrijding uit het klein-Duitse provincialisme van de DDR. Het was een heel bekrompen landje. Je hoort ook nu achteraf dat het praten hierover hen echt heeft geïnspireerd. Maar tegelijk wist Heino Falcke heel goed dat zijn eerste verantwoordelijkheid in de DDR zelf lag.’
Heino Falcke heeft een grote rol gespeeld in de vreedzame omwenteling van 1989. Heino Falcke had geen hoge functie, hij was ‘Probst’ in Erfurt, een soort onder-bisschop. Maar hij had, zo vertelt Hogebrink, een unieke rol als verbindingsfiguur tussen de steeds kritischer wordende groepen en de kerkleiding. Hij werd vertrouwd door de groepen, en hij had voldoende gezag in de kerken om de bruggen in stand te houden. Daarom heeft hij voor Europa een historische betekenis, de protesten zijn mede dankzij zijn rol vreedzaam gebleven. ‘De demonstraties begonnen met gebedsdiensten in een kerk. Daarna gingen de mensen de straat op, met een kaars in hun hand. De DDR politie had daar geen antwoord op, maar het is in Leipzig, met de steeds groter wordende wekelijkse demonstraties vanuit de Nikolaikirche, wel kantje boord geweest. Ik heb het later ook van politici gehoord: zonder dat kerkelijke dak was het uit de hand gelopen en had Europa er vandaag misschien heel anders uitgezien’, aldus Hogebrink.
Het Conciliair Proces
Heine Falcke nauw betrokken bij totstandkoming van het Conciliair Proces. ‘Tot het conciliaire proces is formeel besloten tijdens de assemblee van de Wereldraad van Kerken in Vancouver in 1983. Alleen wist niemand het. Je ziet dat besluit in geen enkel verslag terug, ook niet in het mijne. Maar het was voorbereid door een vriendenclub van West- en Oostduitse theologen, onder wie Heino Falcke. De belangrijkste andere samenzweerder was de Westduitse theoloog Ulrich Duchrow. Ze slaagden erin om in een verscholen hoekje van één van de rapporten dit besluit te laten opnemen. Het heeft toen nog een tijdje geduurd voordat de tijd rijp was.
Begin 1986 kwam de eerste echte oproep van de Wereldraad tot wat ging heten ‘het concilaire proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping. Het heeft eigenlijk alleen in de twee Duitslanden en in Nederland veel op gang gebracht. Maar de internationale betekenis ervan is tweeledig: die assemblee in Bazel in mei 1989 zette in de Europese kerken de problemen van Europa op de agenda, en de landelijke bijeenkomsten in de DDR zetten daar de problemen van de DDR op de agenda.
Wij denken misschien: wat een binnenkerkelijke term, conciliair, wat is dat eigenlijk? Maar de Stasi was als de dood voor het conciliaire proces, die begreep het heel goed. Je moet eens kijken naar het vijfjarenplan 1986-1990 van de Stasi in de DDR en de KGB in de Sovjet Unie. Van de waslijst van buitenlandse organisaties die geïnfiltreerd, bestreden en ‘bearbeitet’ moesten worden, was meer dan de helft kerkelijk. Het Nederlandse IKV stond bovenaan. Die geheime diensten zagen het potentieel beter dan de kerken zelf. En ze hebben wat de DDR betreft nog gelijk gehad ook. En dat die uiterst beminnelijke Heino Falcke een gevaarlijke man was, hebben ze ook goed gezien.’
Joost Röselaers, redacteur voor de Raad van Kerken
Foto’s:
Archieffoto Duits Bondsarchief, Leipzig 1989.
Laurens Hogebrink
Voor meer informatie over een studiemiddag rond Heino Falcke en het conciliair proces: klik hier.