First things first. Zijne heiligheid Bartholomeus, patriarch van Constantinopel, viel met de deur in huis door de tragedie van de vluchtelingen in de zee van Griekenland te benoemen. Het leed dat migratie met zich meebrengt is vreselijk. Hier ligt een taak voor CEC om te doen wat ze maar kan om deze doorgaande ramp te stoppen. De patriarch nodigde ons uit voor een stilte. ‘May their memory be eternal and unforgettable’.
Daarna ging hij over tot zijn eigenlijke onderwerp: Wat is de oecumenische opdracht van de kerken voor de toekomst van Europa?
Retoriek van een culturele oorlog
Dit jaar vindt in Estland niet alleen de 16e Assemblee van de CEC plaats, maar wordt ook -in september- het 100-jarig bestaan van de Orthodoxe Kerk van Estland gevierd. Het oecumenisch landschap van Europa is in de afgelopen eeuw ingrijpend veranderd. Van een christelijk continent, waarin de meerderheid van de mensen gedoopt was en het christelijk geloof de samenleving diep kon beïnvloeden, zitten we nu in een situatie waar dat duidelijk niet het geval meer is. En daarin duikt een nieuw fenomeen op, een nieuwe oecumene, die die naam feitelijk onrecht aandoet, omdat deze ontwikkeling juist anti-oecumenisch en in hoge mate agressief is. Fundamentele christenen, onder wie evangelicalen, orthodoxen en rooms-katholieken die elkaar vroeger als heidenen zouden hebben bestempeld, vinden elkaar nu in een visie, waarin Poetin in de kerk een zalving kan ontvangen en waarvan patriarch Kyrill van Moskou de held is. Ze bezigen de retoriek van een culturele oorlog die zich ook afspeelt binnen de kerken. Dit vormt een grote, nieuwe uitdaging voor de werkelijke oecumene.
Het past ons, zo gaf de patriarch aan, om in deze kwestie ook naar onszelf te kijken. Ook wij als christenen en kerken werken soms meer samen met de gevestigde macht dan goed voor ons is en dat gaat ten koste van ons profetisch geluid. Het is daarom onze opdracht om duidelijk te maken wat we bedoelen als we het hebben over een christelijk Europa. Zoals Gregorius de Grote al zei: we zijn niet alleen gemaakt voor onszelf maar ook voor onze mede-schepselen. We moeten getuigen zijn van de gemeenschap waartoe Christus ons geroepen heeft en waarin onze verschillen onze eenheid niet ondermijnen. Laten we moedig zijn: onze Heer is de Heer van de wereld en onder Zijn hoede kunnen we samenwerken met alle mensen van goede wil en de verbinding zoeken met wie arm, onderdrukt en stomgeslagen is.
Een groot en bloedend schisma
Later in de middag waren we als assemblee opnieuw getuige van de verhalen van Oekraïners en Wit-Russen, jonge mensen dit keer, theologen, journalisten en media-deskundigen. Op indrukwekkende wijze vertelden ze over de manier waarop de oorlog hun leven heeft veranderd. En over hoe ze hun angst overwonnen en zich zijn gaan inzetten voor dialoog. Het project ‘Dialogue here’, gestart in 2022, zoekt het gesprek in Oekraïne om duidelijk te maken dat de Oekraïens Orthodoxe Kerk (patriarchaat van Moskou) geen geheime missie van Poetin heeft, maar zich juist inzet voor vrede in Oekraïne. Andere jonge mensen legden uit hoe de propaganda van Rusland in allerlei media zowel in Rusland zelf als daarbuiten de weg opende voor de oorlog. Helaas speelt ook patriarch Kyrill van de Russisch Orthodoxe Kerk hierin een grote rol door de oorlog religieuze motieven mee te geven: het westen is uit op de zielen van de Russen en het is goed om te sterven voor de zogenaamde ‘Russische vrede”, waarin zowel het woord vrede als het woord gerechtigheid van een nieuwe inhoud worden voorzien. Deze ‘gerechtigheid’ ontkent het recht op zelfverdediging van Oekraïne.
Duidelijk is dat deze oorlog (die al begon met de inval in de Krim in 2014) tot een groot en bloedend schisma in de Orthodoxe Kerk heeft geleid, zoals een van de jonge mensen het verwoordde.
En toch. De muren tussen ons reiken niet tot aan de hemel, zei een jonge Russische journaliste, die nu buiten Rusland woont. En een Wit-Russische jonge priester zei: ons doel als christenen moet niet zijn onze vijanden te vernietigen, maar om christen te blijven in deze situatie.
Dat is een enorme uitdaging. Ik heb echt geen idee of het mij gegeven zou zijn in zo’n situatie, en hopelijk kom ik er nooit achter. En ik realiseer me dat ik hierbij uiteraard alleen twijfel aan mezelf, niet aan Gods macht. Deze jonge mensen getuigen ervan en vragen om ons gebed voor hen.
Laten we dat blijven doen. Gebed is zo belangrijk. Verder heeft alles wat ik heb gehoord me vooral heel stil gemaakt…
Erna Peijnenburg is gedelegeerde van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland
Foto: Albin Hillert/CEC