Woensdagmiddag was een uur tijd op de agenda van de assemblee ingeruimd voor toespraken vanuit de Duitse politiek en samenleving. Als eerste sprak de president van de Bondsrepubliek, Frank-Walter Steinmeier, na hem onder meer de minister-president van Baden-Württemberg en de burgemeester van Karlsruhe.
Over de rede van de Bundespräsident wil ik het wel even hebben. Hij kreeg op vele punten terecht veel applaus, niet in de laatste plaats als hij sprak over het verleden van Duitsland. Hij memoreerde met dankbaarheid hoe de Duitse kerken in 1948 op gelijke voet werden verwelkomd bij de oprichting van de Wereldraad van Kerken in Amsterdam. Dankbaarheid die gepaard ging met een blijvend en diep besef van wat Duitsland Europa en in het bijzonder de Joden en andere minderheden had aangedaan in de nazitijd.
Mijn ervaring is dat Duitsers in veel opzichten goed zijn in ‘Vergangenheitsbewältigung’. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de wijze waarop expliciet wordt teruggekeken op de tijd van de Koude Oorlog, op de verdeling van Duitsland én de hereniging. Bij vakanties de laatste jaren in Duitsland hebben mijn vrouw en ik meer dan eens tentoonstellingen en dergelijke bezocht waarin op bewonderenswaardig eerlijke en open wijze dit verleden in beeld werd gebracht. Ik heb de indruk, dat wij in Nederland daar nog veel van kunnen leren als het gaat om ons verleden, om slavenhandel en kolonialisme, tot en met de droevige wijze waarop wij tot vandaag omgaan met de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog.
Geen woord Frans
Dus hulde, ook voor Steinmeier! Des te meer trof mij echter de eenzijdige, door huidige politieke belangen gekleurde wijze waarop hij sprak over de Russische inval in Oekraïne. “We moeten nooit toelaten dat religie, bedoeld om mensen op te richten, te bemoedigen en te verhogen, een instrument wordt voor de vernedering van anderen, voor haat en geweld”. Helemaal mee eens! Daarop volgde een frontale aanval op de Russisch-Orthodoxe Kerk, die haar gelovigen op een ‘blasfemische’ weg leidt, door de aanvalsoorlog in Oekraïne te rechtvaardigen. Gods wil wordt ingewisseld voor imperiale heerschappij-dromen van een dictatuur, en dat maakt vele, vele slachtoffers. Er was zogezegd geen woord Frans bij! En het leidde tot veel applaus.
Nog steeds zeg ik: van harte mee eens! Hij riep de vergadering op de afgevaardigden van de Russische kerk niet te sparen. Bruggen bouwen en dialoog mag geen ruimte geven aan rechtpraterij en propaganda: “Onze Duitse houding – ik spreek hier ook namens de Bondsregering – is helder”.
En daar kreeg ik er toch moeite mee. Vergangenheitsbewältigung is makkelijker naarmate het verleden waar het om gaat een vérder verleden is. Maar heeft de oorlog in de Oekraïne ook geen voorgeschiedenis waarvoor geldt dat Duitsland, of liever wij in het Westen, over de eigen rol ook wat meer zouden moeten nadenken? Betekent verzoening – immers een kernwoord in het thema van deze assemblee! – ook niet de bereidheid zichzelf kritisch te bevragen?
Zelfkritischer
Ik heb de laatste tijd best veel gelezen over de Russische geschiedenis, en met name over de laatste decennia. Een heel ingewikkelde periode: glasnost en perestrojka, de ineenstorting van de Sovjet-Unie, de tijd waarin de oligarchen hun kans grepen, en daarna de tijd van Poetin. Er is geen enkele rechtvaardiging voor de oorlog in de Oekraïne – laat dat duidelijk zijn. Maar op de dag dat wij stilstaan bij de dood van Michael Gorbatsjov, met wie dat hele verhaal begon, zouden wij in het Westen, ook als kerken, zelfkritischer moeten zijn dan president Steinmeier zich betoonde. Welke kansen hebben wij voorbij laten gaan om tot een vreedzame ruimte in heel Europa te komen? Welke beloften van het Westen zijn nooit waargemaakt? Hoe ver zijn wij gegaan in de vernedering van Rusland en de Russen, omwille van politieke en economische belangen?
Misschien kon Steinmeier zich als Bondspresident niet kritisch uitlaten over de politieke stellingname van zijn regering. Dan had hij beter gezwegen.
Oekraïne zal zeker op de agenda blijven in deze assemblee. Ik hoop maar dat we het ons niet te gemakkelijk maken!
Leo Koffeman
Emeritus-hoogleraar kerkrecht en oecumene
(Foto: Mike DuBose/WCC)