Pelgrimeren met een missie

Gied ten Berge heeft een boeiend en mooi proefschrift geschreven, Pelgrimeren met een missie. Het Palestijnse ‘Kom en zie’-initiatief in cultuurwetenschappelijk en historisch-theologisch perspectief over pelgrimages naar wat de auteur ‘het Land’ noemt, Israël en Palestina.

‘Kom en zie’ was het motto van een wereldwijde oproep “vanuit het hart van het Palestijnse lijden” in 2009. Deze riep christenen op om pelgrimages  te blijven maken naar het land van de Bijbel, maar daarbij kennis te maken met “de feiten en de mensen van dit land, zowel Palestijnen als Israëli’s.” De oproep werd gedaan door een groep christelijke Palestijnen, die zichzelf Kairos Palestina noemden. De oproep geschiedde met de uitdrukkelijke steun van de leiders van alle christelijke denominaties in hun land en drukte medechristenen op het hart “een positie van waarheid in te nemen met het oog op de bezetting door Israël van Palestijns land”.

Een organisatie die ‘Alternative Tourism Group’ (ATG) heette was al opgericht in 1995, grotendeels door dezelfde groep van Palestijnse christenen, met het doel toeristen en pelgrims te overtuigen te verblijven in Palestijnse accommodaties en Palestijnse gidsen in de arm te nemen gedurende hun reis. Op deze manier konden Palestijnen delen in de opbrengsten van toerisme en pelgrimages en kon tegelijkertijd aan bezoekers een wijder perspectief geboden worden op de situatie in de regio. In 2014 publiceerde de ATG een document met de titel ‘Listening to the Living Stones. Towards a Theological Exploration of Kairos Pilgrimages for Justice’.

Het proefschrift van Gied ten Berge biedt een grondige re-evaluatie van het initiatief uit 2009. Het boek is verdeeld in twee delen: I. De theoretische benaderingen en het empirisch onderzoek, en II. Pelgrims in historisch en theologisch perspectief.

In deel I onderzoekt de auteur het concept van de pelgrimage in de sociale en culturele studies. Hij analyseert de twee genoemde documenten en onderzoekt de resultaten van een ‘Kom en zie’-pelgrimage waaraan de auteur zelf deelnam in 2013. Hij doet onderzoek in wetenschappelijke literatuur over de geschiedenis van de pelgrimage en de theologische discussies erover.  Doel is om in de geschiedenis van de pelgrimage motieven te identificeren die vergelijkbaar zijn met het Kairos-initiatief. De ‘Kom en zie’-pelgrimage heeft een bijzondere betekenis voor het specialisme van pelgrimage-studies, waarbij de multidisciplinaire benadering essentieel is om tot een verstaan van de verschillende facetten van het verschijnsel te komen.  De ‘Kom en zie’-pelgrimage was een onafhankelijke oecumenische groep van 16 christenen. Men bezocht conventionele Heilige Plaatsen maar ook een checkpoint bij de grens tussen Israël en Palestina, men ontmoette christelijke Palestijnen maar bezocht ook een Israëlische nederzetting op de West-Bank. De ‘Kom en zie’-pelgrimage heeft tot doel te komen tot vreedzaam contact tussen degenen van het Joodse, het christelijke en het islamitische geloof en vrede en verzoening te bevorderen. Dit in tegenstelling tot de Joodse ‘Birthright-trips’ en de reizen van christelijke zionisten, die de exclusieve rechten van Joodse mensen op het land benadrukken. En bij de reizen die a.h.w. door het land trekken als was het een Bijbels Openluchtmuseum is het vreedzaam contact van de pelgrims met Joden, christenen en moslims is ook amper aanwezig.

In hoofdstuk 3 weerspreekt de auteur de pessimistische visie van Zygmunt Bauman op de postmoderne maatschappij, die niet langer het verschijnsel pelgrimage zou toelaten. Binnen die visie zou ‘Kom en zie’ een irrelevant verschijnsel zijn. In recente research is erop gewezen dat authenticiteit en zelfvernieuwing betekenisvolle factoren zijn in moderne pelgrimage. In ‘Kom en zie’ is het ‘ik’ meer een ethisch project dat bewust wordt gericht op medemensen dan dat het een zoektocht naar het ‘ware zelf’ is. Om een adequaat verstaan te verkrijgen van de ‘Kom en zie’-pelgrimage bleek het noodzakelijk om de theologische en historische factoren te onderzoeken die het verschijnsel pelgrimage vanaf het begin van het christendom deden ontstaan.

In Deel II, Pelgrims in historisch en theologisch perspectief’ komen drie hoofdmotieven naar voren waarin ‘Kom en zie’ ingebed is in de lange geschiedenis van de pelgrimage.

1. Het missionaire motief.
2. Het motief van het contact met ‘levende stenen’ naast de ‘dode stenen’ van de reguliere pelgrimages.
3. Het motief van de ‘morele pelgrim’ voor wie heel het leven de ultieme pelgrimage is.

Voor het laatste motief passeren als representanten Franciscus van Assisi, Bunyan en Ignatius van Loyola de revue. Dichterbij in tijd zouden de pelgrimages van de internationale rooms-katholieke vredesbeweging van de Tweede Wereldoorlog met een engagement tot internationale verzoening gezien kunnen worden als voorlopers van de ‘Kom en zie’-pelgrimages. Het concept van de morele pelgrimage komen we ook tegen bij Augustinus. In recente niet-westerse theologie over de pelgrimage is de dubbele betekenis van peregrinus: pelgrim en vreemdeling, naar voren gekomen. De theologie van Augustinus is betekenisvol in zijn concept van obedientia, met zijn gehoorzaamheid aan de onbegrijpelijke wil van God. Binnen dit concept kan verzet tegen ongerechtigheid worden gecombineerd met ‘onderwerping’ aan een God die kan worden ervaren in menselijke liefde, maar onkenbaar en onbegrijpelijk is voor de mens.

In het laatste deel van het proefschrift, ‘Balans en perspectieven’ wordt gezegd dat de uitkomst van het ‘Kom en zie’-initiatief niet bemoedigend is binnen een in toenemende mate geseculariseerde westerse wereld, maar pelgrimages vanuit de niet-westerse wereld naar het Land van de Bijbel nemen toe in aantal. Bevrijdingstheologen in ‘the Global South’ voelen zich geïnspireerd door de theologie van het ‘Kom en zie’-initiatief. Trouwens, de  stelling van een onomkeerbaar secularisatieproces in de westerse wereld is duidelijk afgewezen door Charles Taylor. Pelgrimages zouden weliswaar meer seculier kunnen worden, maar ook manieren kunnen vinden om hun religieuze wortels te vernieuwen.

Het ‘Kom en zie’-initiatief kreeg een positieve respons van de Wereldraad van Kerken. Paus Franciscus promootte geëngageerde vormen van pelgrimage naar Israël en Palestina. Dit zijn belangrijke wereldwijde impulsen voor het ontwikkelen van godsdienstig geïnspireerde pelgrimages voor het bevorderen van vrede en gerechtigheid.

Met zijn proefschrift heeft de auteur de pelgrimages naar Israël en Palestina overtuigend geplaatst binnen het kader van de wetenschappelijke visie op pelgrimage en binnen de traditie van de pelgrimage in het christendom en moet ongetwijfeld aan het bestudeerde ‘Kom en zie’-initiatief een positieve impuls geven.

Leo van Leijsen

Dit artikel verscheen eerder dit jaar in het tijdschrift Pokrof.