De Buchmesse in Frankfurt is al sinds jaar en dag de toonaangevende beurs voor Europa en ver daarbuiten van alles wat relevant is aan nieuwe boeken en uitgaven. Aan de oevers van de Main presenteren zich de uitgevers met hun nieuwste geestesuitgaven; daar zijn de internationale media om hun reportages te maken en natuurlijk zoemt er welhaast in elk van de pakweg tien grote hallen een televisiecamera om met eigen beelden het thuisfront bij dat wat er toe doet te betrekken. Omdat de Buchmesse in Frankfurt breed van opzet is en alle genres van uitgaven aanreikt die een mens maar kan bedenken, is ook de kerk en het geloofsleven op allerlei plaatsen terug te vinden.
Je vindt de kerk en het geloof bij series als Youcat, ontleend aan de moderne rooms-katholieke catechismus, en direct bij de presentatie tijdens de wereldjongerendagen al uitgebracht in dertien talen. Je ziet het in de rijen Anselm Grün, die nog steeds bij de internationale bestsellers behoort en die net als Nel Benschop ooit, goed is voor eindeloos veel herdrukken, ook al vinden uitgevers dat het misschien wel wat over de top is. De gewaardeerde benedictijn is niet alleen op grote borden te zien, maar ook een dagje live aanwezig.
Aan protestantse zijde is het Lutherjaar nog gaande en dus lopen de uitgaven in dat patroon mee. Het Duitse Bijbelgenootschap heeft met succes een herziene Luthervertaling uitgebracht. Bestseller vertelt de uitgeefster is een editie met de Lutherroos op de omslag en de achtergronden van de Duitse Reformator voorin en achterin de uitgave toegelicht. Ze laat ook trots een ‘Daumenkino’ (Duimbioscoop) zien met aantekeningenbriefjes waarop rechtsonder Luther staat. Als je de blaadjes snel door je vingers laat ritselen, veranderen de gelaatstrekken van de Reformator. ‘Het leukste vind ik het plaatje waarop hij even zijn tong uitsteekt’, zegt de uitgeefster.
Editie 2017
Voor Nederlanders is het even zoeken om de revisie van de Lutherbijbel – die nog in 1984 hernieuwd is uitgebracht – op het spoor te komen. Gelukkig hebben de Duitsers een documentatie gemaakt waarin de verschillen tussen de editie 1984 en de editie 2017 worden toegelicht. De jongste uitgave is in ieder geval geen vereenvoudiging, zo maakt men direct al duidelijk, het gaat om wijzigingen die de ‘tekstgetrouwheid’, je mag ook lezen ‘de oorspronkelijkheid’ ten goede komen. Paulus, die in 1 Korinthe 1: 7 niet om een ‘inzameling’ (‘Sammlung’) vraagt (versie 1984), maar om een ‘collecte’ (‘Kollekte’, versie 2017). En Jezus die in de Bergrede (Mattheüs 6: 1) niet waarschuwt om ‘aalmoezen’ voor de mensen te geven, maar om ‘gerechtigheid’. De eerste versie is door Erasmus naar buiten gebracht en te klakkeloos door allerlei bijbelvertalers gevolgd, menen de Duitse revisie-opstellers. Het bijbelgenootschap benadrukt dat men per se geen moderne Luthervertaling heeft willen maken. Vaak is de tekst klassieker dan de editie 1984. Er waren diverse mensen die aandrongen op inclusiever taalgebruik, maar men heeft bewust de soms wat patriarchale toon gehandhaafd.
Heinrich Bedford-Strohm, de leider van de Duitse Evangelische Kirch, is met een enkel portret zichtbaar op de beurs, al is hij minder vaak gefotografeerd dan enkele jaren geleden Margot Kässmann. Beide personen zijn door het bijbelgenootschap gebruikt om gezicht te geven aan één van tien verschillende Lutheredities. Margot Kässmann staat voor een editie in een box met Katharina van Bora. ‘De engel sprak tot de vrouwen: Vreest niet’, citeert Kässmann een bijbelfragment. Bedford-Strohm en Kässmann redden het overigens ook in Duitsland niet alleen om het publiek bij de Bijbel te brengen. Ook voetbaltrainer Jürgen Klopp trainer van Liverpool – geboren in Stuttgart, de Heimat van zowel het protestantse als rooms-katholieke bijbelgenootschap in Duitsland – heeft een editie die naar hem is vernoemd. Hij geeft een bijbeltekst mee uit Jeremia 31: 3: ‘Ik heb je lief en heb je geliefd, daarom heb ik je met louter goedheid tot me getrokken’.
Dan Brown
De publiciteit in het algemeen van de Buchmesse is gericht op Dan Brown. Hij is speciaal overgekomen om zijn nieuwe uitgave ‘Origin’ te promoten. Het gaat om een spiritueel boek, zo leggen de Duitse televisiekanalen uit. Het stelt twee fundamentele vragen aan de orde: Waar komen we als mensen vandaan en waar gaan we als mensen naar toe? Dan Brown, zoon van een wiskundeleraar en kerkorganist (zoals zijn eigen website zegt) en van jongs af gefascineerd door wetenschap en religie, laat zich steeds glimlachend – zoals Amerikanen dat kunnen – van alle kanten fotograferen.
De beurs heeft in de loop der jaren allerlei veranderingen ondergaan. Het aantal boeken in de stands is minder geworden. Standhouders proppen hun vierkante meters niet meer vol met eindeloos veel titels. Ze presenteren minder titels en volgen daarbij de winkelmethode: ze zetten de covers naar voren en niet langer rug tegen rug. De stands zelf hebben meer stoelen en zitjes, zodat er volop gelegenheid is elkaar te ontmoeten. Praten en contact voeren de boventoon boven eindeloos veel titels en isbn-nummers.
Ook opvallend, zeker als je naar hal 3.1. kijkt, die ooit grotendeels door religie werd gevuld, maar allang zich heeft verbreedt met filosofie, reisgidsen en sociologie, is de opmars van de IKEA-look van omslagen. Er is een zekere vereenvoudiging waar te nemen van covers. Het is minder bont. Sommige uitgevers kiezen voor een eigen monotone kleur omslag alleen gevuld met typografie, zoals je dat vroeger eigenlijk alleen op Bijbels vond. Het maakt de boeken direct herkenbaar als van ‘die uitgeverij met pedagogiek’, of ‘die uitgeverij met sociale politicologie’.
Ver Flucht viel Platz
En dan zijn er de actiegroepen, ideële standhouders. Het vluchtelingenwerk is op verschillende stands aanwezig met posters als ‘Aus Flüchtlingen werden Nachbarn’ (‘Vluchtelingen worden je Buren’) en ‘Ver Flucht viel Platz’ (Eigenlijk niet te vertalen, zoiets als: ‘Ver-Vlucht/Vloekt veel Plaats’). Bijzonder is ook de stand waar Netflix kritisch aan de orde komt. Het kijkcijfercanon trekt ook in Nederland een hele generatie weg bij omroepen en commerciële zenders. De standhouder gaat kritisch in op het verslavende effect. Hij/zij heeft een stand gemaakt met een stoel die zo uit een folterkamer komt en waarop je geboeid kan zitten met voor je een televisietoestel. Teksten op een groot scherm laten niets aan duidelijkheid te wensen over: ‘Die Frage ist nicht wo. Sondern wann’. En daaronder een poster van een jongen met de tekst ‘Vermisst’.
In hal 3.1. ook ruimte voor een straatje met moslims. Duidelijk aanwezig, maar van de verwachte tsunami jaren geleden voorspeld is op deze Buchmesse weinig te merken. Enkele landen zijn aanwezig en bieden ruimhartig presentexemplaren aan van de Koran en de titel ‘Muslimisches Denken Verstehen’. En daarbij een bordje ‘Zum Mitnehmen!’. Mensen die de tas vergeten zijn, kunnen een linnen tas ontvangen met daarop de tekst: ‘Liebe für alle, Hass für keinen’.
De Nederlandse uitgevers klonteren bij elkaar in één van de internationale hallen. Ze zijn weer tot passende proporties teruggebracht, nu ze niet meer ‘gastland’ zijn bij de Buchmesse. Die eer valt de Fransen te beurt dit jaar. ‘Begin van de vorige eeuw bijna onzichtbaar, maar nu weer aanwezig als grootmacht’, zegt één van de Duitse kranten met een kwalificatie die breder is bedoeld dan het boekenvak. In de internationale hal ook Friesland met eigen Friese boeken en een verwijzing naar Leeuwarden culturele hoofdstad 2018. ‘We zijn hier voor het tweede jaar’, vertelt een medewerkster. Omwille van de communicatie zijn een stuk of tien Friese boeken kort in het Engels samengevat. En de Friezen hebben een stand keurig in het alfabet van de Buchmesse bij de N van ‘Niederlande’, dat dan ook wel weer.
Foto’s:
1. Standhouder die onder meer uitgaven van Anselm Grün aanprijst, en nu even telefonisch contact onderhoudt met het thuisfront.
2. Hoewel de drukte van het voorbereidende jaar 2017 misschien iets is afgenomen, maken Duitse uitgevers nog steeds breed gebruik van één van hun cultuur onderbouwende grootheden.
3. De Fransen zijn gastland bij de beurs en hebben een ruimte met onder meer diverse grote posters.
4. Laudato Si’ is in de breedte ongekend populair met de pauselijke impuls voor duurzaamheid.
5. De Nederlandse bijbeluitgever heeft een eigen stand met ‘niet bij brood alleen’, goed voor honderden bezoekers die even stoppen om een foto te nemen of een broodje van de lepel te nemen en als snack op te eten.
6. De IKEA-look die je bij diverse uitgevers – en zeker bij de geesteswetenschappen – kan terugvinden.
7. Eén van de scherpe vluchtelingenposters, bedoeld om mensen wakker te schudden.
8. Een kritische oproep om verantwoord met Netflix om te gaan.
9. De stand met de Friese afvaardiging.
10. Diverse uitgaven laten zien dat de markt – voor zover ze geïnteresseerd is in religie – de oriëntatie op levensbeschouwing in brede zin oppakt.