Even leek het een grote ‘groepshug’ te worden, zoals één van de politici het noemde. Want zolang iedereen in algemene zin over waarden en normen spreekt, lijkt er grote eensgezindheid te zijn. Maar het wordt spannend op het moment dat bijvoorbeeld de CPB-cijfers bekend worden. Dan kan je zien in hoeverre politieke partijen zich laten leiden door de parameters van het CPB – zoals inflatie en werkgelegenheid – dan wel dat er ook ruimte is voor meer ideële waarden van hoe je naar een ander omkijkt, die niet in cijfers van het Centraal Planbureau zijn uit te drukken.
Dinsdag 14 februari werd het verkiezingsdebat van de Raad van Kerken gehouden in Dudok in Den Haag. Tien politieke partijen hadden een kandidaat-Tweedekamer-lid gestuurd naar de Haagse brasserie om zich door Fred van Iersel en Hillie van de Streek (beide lid van de beraadgroep Samenlevingsvragen van de Raad van Kerken) te laten bevragen over waarden, over armoede, vrede en integratie. Het werd een afwisselend debat, waarbij de debaters elkaar op momenten corrigeerden, bij de les hielden en soms vliegen afvingen.
Het publiek met meer dan honderd mensen opgekomen, zorgde voor een volle zaal en iets te weinig zuurstof, zoals dat bij verkiezingsdebatten hoort. Op momenten dat een politicus verschoof van het gesprek naar het debat klonk er gemurmureer en soms ook instemmend applaus. Ronald van Raak van de Socialistische Partij hoorde gegrom naast zich aan de statafels op het moment dat hij beweerde dat de politiek te gemakkelijk de morele discussies uit de weg gaat en zich enkel laat leiden door argumenten van efficiency. De neo-liberale politiek heeft de marktwerking centraal gesteld, waarbij men zich beriep op individuele waarden en zaken als gemeenschapszin en duurzaamheid te veel uit het oog heeft verloren. Ockje Tellegen van de VVD kon zich wel vinden in de gedachte dat er meer aan cohesie gewerkt moet worden, maar het ging haar te ver om te beweren dat het neo-liberalisme daarin Gods water over Gods akker had laten lopen. Ook Pia Dijkstra van D66 corrigeerde de SP en stelde dat er geen twijfel zou moeten worden geuit over de integere intenties van politici. Ze gaf als voorbeeld de discussies over medische ethiek, die uiterst zorgvuldig plaatsvinden en gebeuren vanuit basismotieven van menselijke waardigheid.
Bij de eerste kennismaking was het opmerkelijk hoezeer de politici hun relatie met de kerk onder woorden brachten. Ockje Tellegen vertelde dat ze belijdenis heeft gedaan in de hervormde kerk en afgelopen zondag nog in de Duinzichtkerk was geweest. Pia Dijkstra gewaagde van haar doperse achtergrond. Wim-Jan Renkema van Groen Links zag het levenslicht in een remonstrants gezin. Joël Voordewind van de ChristenUnie gewaagde van een evangelische achtergrond. George van Leeuwen van Nieuwe Wegen is van de PKN. En Ahmed Marcouch van de PvdA zei met gevoel voor humor niet te zijn gedoopt.
Diverse politici noemden algemene democratische waarden waardoor ze zich laten leiden. Robert Valentine van de Libertarische Partij noemde begrippen als eerlijkheid, rechtvaardigheid en een grote rol voor de samenleving tegenover de politiek.
Opmerkelijk was ook de slotronde, nadat ds. Jan Eerbeek, die voorheen in het Justitiepastoraat werkte, de politici uitdaagde om te verwoorden wat ze van de kerk verwachtten. Eigenlijk kamerbreed klonk de uitnodiging aan de kerken om veel scherper uitdrukking te geven aan het debat. Pia Dijkstra zei dat ze de kerken in de achterliggende verkiezingen had gemist en blij was met de nieuwe interesse. Sylvana Simons van Artikel 1 zei dat de kerken nog te vaak afwezig zijn in het publieke debat. ‘Hoeveel kracht gaat er niet uit van de kerk als ze zich over maatschappelijke vragen uitlaat. Ik zou de kerken veel meer willen horen’. Ahmed Marcouch onderstreepte dat en zei te verlangen naar ‘een beetje religieus activisme’.
Naast de politieke debaters waren er ook drie kerkelijke vertegenwoordigers die het woord kregen. Mgr. Hans van den Hende sprak over de armoede. Hij ging in op de menselijke drama’s achter de cijfers. En hij vroeg om niet alleen oog te hebben voor financiële problemen, maar ook te letten op het maatschappelijk isolement waarin mensen met armoede verzeild raken. Hij rondde zijn bijdrage of met een verwijzing naar de internationale solidariteit, waartoe paus Franciscus een en andermaal heeft opgeroepen. Het leverde hem dankbaar applaus van het publiek. Ds. Dick Stegeman onderstreepte later nog eens de constatering dat de tweedeling in de samenleving is toegenomen en te weinig onderkend wordt. Ahmed Marchouch reageerde dat de beste manier om armoede te bestrijden is: ‘Onderwijs, onderwijs, onderwijs en werk, werk werk’. Ronald van Raak van de SP gaf aan dat het dan wel heel pijnlijk is dat een belangrijke voorwaarde voor het hogere onderwijs, de studiefinanciering, niet meer om niet beschikbaar is voor de onderkant van de samenleving. Wim-Jan Renkema van Groen Links gaf aan te waarderen dat de kerk niet abstract over armoede spreekt, maar over concrete mensen.
De ChristenUnie greep de gelegenheid aan om van het sociale isolement waarover de bisschop sprak een bruggetje te maken naar de verpleeghuizen, waarvan de pers soms suggereert dat ‘voltooid leven’ en verveeld leven samenvallen. D66 gaf aan het einde van de avond daarop een reactie. ‘We gunnen de mensen van de kerk hun visie. Maar je moet de ruimte niet ontzeggen aan de meerderheid om bij een voltooid leven de regelingen te kunnen treffen die ze wensen. Je hoeft immers geen gebruik te maken van die regelingen als ze je niet zinnen’.
Ir. Kees Nieuwerth, vice-voorzitter van de Raad van Kerken, introduceerde het thema van de vrede en pleitte voor een defensie niet gebaseerd op afschrikking, maar op onderlinge afhankelijkheid en samenwerking. Hij becijferde de jaarlijkse kosten die in wapentuig geïnvesteerd worden op 1,7 biljoen dollar, en hij noemde het zorgelijk dat dat vaak in mindering komt op ontwikkelingssamenwerking. Zowel de zaal als de politiek mocht reageren. Het thema van het wapentuig en de defensie kwam minder uit de verf; het gesprek ging vooral door op de weerbaarheid van mensen. ‘Ik vind dat je de waarden daartoe al op school moet bijbrengen’, verwoordde George van Leeuwen van Nieuwe Wegen.
Bij dit onderwerp kwam ook het thema van de sociale dienstplicht aan de orde, wat onder meer in het CDA-programma staat. Chris van Dam van het CDA vertelde dat de confessionele verzuiling weliswaar is verdwenen, maar dat er nieuwe, horizontale stroken voor in de plaats gekomen zijn. ‘Als ik ’s zaterdags naar een voetbalveld ga, kom ik in de ene wijk vooral een Marokkaans team tegen, en in de andere wijk weer een team met overwegend Antillianen’. Hij noemde de sociale dienstplicht als mogelijkheid om jongeren burgerschap bij te brengen. Dat ging Sylvana Simons te ver, ze wilde wel een recht op sociale dienstplicht, maar geen plicht. Joël Voordewind zag wel iets in de sociale dienstplicht om dezelfde reden als Chris van Dam.
Ds. Karin van den Broeke leidde het thema van de integratie in. Ieder moet kunnen deelnemen aan de samenleving. Daarbij is het zaak heldere regels te hebben die ieder mens aanspreken op respectvol gedrag tegenover anderen. Ze noemde het belangrijk dat mensen zich oefenen in het samenleven. Sylvana Simons herkende het belang. ‘We moeten de dingen als racisme bij de naam durven noemen’. Ze verduidelijkte haar gedachten met een anekdote: ‘Er was een bankier, een arbeider en een immigrant. Ze kregen 20 koekjes. De bankier pakte er 19. De arbeider kreeg er 1. En de bankier zei tegen de arbeider: ‘Pas op voor die migrant, die wil je koekje stelen’’.
Opmerkelijk was de afwezigheid van de SGP. Bert Jan Ruissen had wel toegezegd, maar moest invallen in Gorinchem voor Kees van der Staaij, die daar weer af moest zeggen, omdat hij gevraagd was voor een televisieoptreden bij Jinek. De organisatie had er begrip voor, al werd er wel even een opmerking over vroeger gemaakt, toen een televisieoptreden in deze kringen geen reden zou zijn geweest om een debat van de kerken af te zeggen.
Uitgeverij ArkMedia was in de zaal aanwezig met twee boeken die met populisme en de aanstaande verkiezingen te maken hebben. Daarbij was ook het pamflet ‘Vrees niet’, waarin diverse mensen ingaan op onderdelen van de verkiezingsthema’s. Reinier van den Berg vertelt bijvoorbeeld over de noodzaak groen te stemmen en Mark de Boer gaat in op Europa als ‘monster of als vredesweg’.
Een Duitse productiemaatschappij was aanwezig om opnamen te maken over de verkiezingen in Nederland. Ze maakten vooral opnamen van Sylvana Simons. Het is de bedoeling dat de beelden worden verwerkt in een documentaire die op 13 maart via Arte wordt uitgezonden. De Duitsers zijn so wie so erg geïnteresseerd in de Nederlandse verkiezingen. Elly de Haan uit Maastricht stuurde een vertaling van de boodschap die de Nederlandse Raad van Kerken in het kader van de verkiezingen heeft doen uitgaan. De tekst is in het Duits vertaald door pfarrer Helmut Asten uit Aken van het oecumenisch euregionaal vluchtelingenplatform. ‘Jullie tekst heeft de Duitse kerk geïnspireerd om er iets mee te doen voor bij de verkiezingen’, aldus Elly de Haan. Opmerkelijk die Duitse aandacht, omdat Nederlandse politici juist aangeven dat de Nederlandse kerken zo zwijgzaam zijn.
Mgr. Hans van den Hende heeft zijn bijdrage over armoede uitgeschreven. Hieronder vindt u zijn tekst. De tekst van Kees Nieuwerth is ook integraal op deze website te vinden. Klik hier voor de tekst van Kees Nieuwerth. Dan nu de tekst van mgr. Hans van den Hende:
Armoede (verkiezingsdebat 14 februari Den Haag)
We hebben vanavond een bijzondere ontmoeting en uitwisseling hier in Dudok. Vertegenwoordigers van verschillende kerken en vertegenwoordigers uit verschillende politieke partijen.
Deze ontmoeting en uitwisseling heeft de naam verkiezingsdebat gekregen. Dat is logisch nu de verkiezingen van de tweede kamer voor de deur staan. Maar het gaat over meer dan het moment van de verkiezingen zelf.
De onderwerpen die vanavond aan de orde komen zijn ook onderwerpen die fundamenteel onze aandacht vragen op de lange termijn, omdat het nodig is politieke en bestuurlijke voornemens concreet uit te werken en steeds weer te toetsen en waar nodig bij te stellen.
Op deze avond mag ik kort een begin maken met onze uitwisseling over het onderwerp armoede, de problematiek van armoede. Bij het woord armoede kun je al gauw gaan denken over armoede als een verschijnsel dat je moet bestuderen en bediscussiëren (bijv. inclusief cijfers over armoede in 2015 van het CBS d.d. 8 februari 2017) en waarvan je maar moet zien of je het kunt veranderen. Maar bij armoede gaat het op de eerste plaats heel concreet over mensen die met armoede te maken hebben.
Net zoals economie geen onpersoonlijk mechanisme is waarvan je maar moet hopen dat het de goede kant oprolt, maar dat economie door mensen wordt bedreven en dat menselijk gedrag er aan ten grondslag ligt (cf paus Benedictus XVI, encycliek Caritas in Veritate (2009) zoals ook politiek en democratie het spreken, kiezen en handelen van echte mensen nodig heeft.
Er is sprake van armoede wanneer mensen niet kunnen voorzien in hun eerste levensbehoeften (definitie Verenigde Naties). Wat zijn die eerste levensbehoeften? Dan gaat het op de eerste plaats om basale zaken zoals voedsel, kleding en wonen, de nodige verzekeringen en persoonlijke verzorging.
Als we bij het denken over armoede ons focussen op deze basale zaken, dan zullen we helaas al veel mensen in onze samenleving vinden die hier niet in voldoende mate over beschikken. Het is daarom belangrijk om mensen die gebrek hebben aan deze eerste levensbehoeften tegemoet te komen.
Wanneer we ons zouden beperken tot deze eerste levensbehoeften, dan zouden we armoede als menselijk drama nog niet voldoende en niet volledig onder ogen zien. De menselijke persoon is een sociaal wezen. Het is nodig dat een mens zodanig de armoede achter zich kan laten dat er ruimte en mogelijkheid voorhanden is tot waarachtige deelname aan de samenleving door sociale participatie en ontspanning.
Ik ben mij ervan bewust dat we ergens moet beginnen wanneer het gaat om de situatie van mensen in armoede te verbeteren.
Maar omdat een mens als persoon ten diepste een sociaal wezen is, die de actieve omgang met andere mensen nodig heeft (om als kind en jongere te kunnen leren op school en vriendschappen te sluiten, om je als volwassen mens te ontplooien door arbeid en vrijwilligerswerk, om als oudere betrokken te blijven worden op de voortgang van de maatschappij) mag het vaststellen van de eerste levensbehoefte zich niet beperken tot voedsel, kleding, wonen, verzekeringen etc. Ook de sociale component hoort bij de basale levensbehoeften van mensen die in armoede leven.
Twee maanden geleden namen wij het initiatief tot het houden van een expert meeting over het onderwerp: kinderen en armoede. Ik zal u zeggen dat je als kerkleider veelvuldig in aanraking komt met mensen in de samenleving die arm zijn, juist omdat de gemeenschap van de kerk wijd vertakt is in de samenleving, enerzijds door haar leden die overal leven en wonen en ook dikwijls zelfs met armoede te kampen hebben, en anderzijds omdat kerkleden in de samenleving vanuit hun gelovige bewogenheid noden zoals armoede meehelpen te lenigen. (klik hier)
In dit kader organiseerden wij de expert meeting over kinderen en armoede. Wat mij trof was een statement van iemand die zich sterk maakt voor kinderen in armoede. Het ging haar niet alleen om voedsel, kleding etc maar ook om voldoende mogelijkheden om op school mee te doen. Ze zei: je moet een kind in armoede zodanig steunen dat je iemand een netwerk aanbiedt, een netwerk (niet alleen middels een laptop) van leeftijdgenoten en andere mensen door de deelname mogelijk maken aan activiteiten en gezamenlijke opdrachten, dat een kind als sociaal wezen kan komen tot uitwisseling en sociale ontplooiing.
Armoede kan betekenen een gebrek aan eten en drinken, aan kleding en woonruimte. Er is nog steeds armoede wanneer er gebrek is aan een netwerk van sociale contacten en activiteiten.
Dit laatste wordt des te nijpender wanneer je bedenkt dat in ons land een aanzienlijke groep mensen te maken heeft met langdurige armoede. Het lijkt er op dat de groep die te maken heeft met langdurige armoede nog toeneemt, zelfs wanneer bij een aantrekkende economie de armoede als zodanig lijkt te minderen.
Tot slot een citaat van paus Franciscus uit zijn encycliek Laudato si (2015), n.l. waar het gaat om armoede wereldwijd, is het nodig dat de rijkdommen van de schepping ten goede komen aan alle mensen. De wereld is ons gemeenschappelijk huis. Het algemeen welzijn vraagt om solidariteit met de armen en oog voor hun situatie. De armen zijn extra kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering (LS 159).
Foto’s:
1. Pia Dijkstra in gesprek met Sylvana Simons
2. Ahmed Marcouch praat met Michiel Hardon, oud-werknemer bij de Wereldraad
3. De Duitse cameraploeg
4. De statafels met politici, links voor Ockje Tellegen
5. De zaal met daarvoor de statafels van de politici
6. Hans van den Hende over armoede
7. Fred van Iersel, één van de interviewers met zijn mede-interviewer Hillie van de Streek
8. Chris van Dam van het CDA
9. Robert Valentine van de Libertarische Partij
Wie een kieswijzer zoekt om zich verder te oriënteren op politieke partijen kan hier klikken.