Het idee dat de moskee niet bij Nederland past, gaat voorbij aan een heel stuk Nederlandse geschiedenis. Vele jaren was Nederland zelfs de staat met de meeste islamitische inwoners. Met die analyse verwees dr. Umar Ryad bij het afscheidssymposium van dr. Freek Bakker van de Rijksuniversiteit woensdag 25 januari, naar de tijd dat Indonesië bij Nederland hoorde en Nederland daarmee ontelbaar veel islamitische gebedshuizen telde. Zoals bekend is Indonesië nog steeds het land dat de meeste moslims telt wereldwijd. Ryad weerlegde daarmee de indruk die Wilders wil oproepen, dat Nederland nog maar recent met islam te maken heeft gekregen.
Umar Ryad vertelde in het kort de geschiedenis van de islamitische gebedshuizen in Nederland. In 1955 kwam er een moskee in de Lage Landen zelf, nadat in 1938 de islamitische begraafplaats was geopend. Als je Indonesië bij de overwegingen betrekt, krijg je echter een heel ander plaatje. ‘We zijn geneigd die lange geschiedenis te vergeten en dat moskeeën zelfs van staatswege zijn gebouwd’, vatte dr. Birgit Meyer de discussie samen.
Met het tweede deel van haar zin verwees ze naar de analyse van Sophie Spaan MA die de bouw van moskeeën inleidde in enkele westerse landen in het begin van de twintigste eeuw. De Engelsen kregen in 1912 in Woking een moskee en de Fransen openden in 1926 de Grande Mosquée in Parijs. De overheid had die moskee gebouwd, mede als eerbetoon aan de half miljoen allochtone militairen die onder Franse vlag in de loopgraven hadden gestreden. De moskee was ook een prestigeproject voor de overheid om pr mee te maken en de elite te ontvangen. Of de gewone moslim er veel profijt van had, is nog maar de vraag.
De inleidingen pasten bij het thema dat dr. Freek Bakker, onder meer als voorzitter van de werkgroep hindoes aan de Raad van Kerken verbonden, had gekozen voor zijn afscheid van de Rijksuniversiteit. Het moest gaan over de vraag wat een plek heilig maakt, die voorheen niet heilig was. Freek Bakker liet zelf zien hoe de hindoes in Nederland tot tempelbouw zijn gekomen. In 1970 waren er al vieringen in een flat in de Bijlmer. In strikte zin kan je van een ‘purpose build temple’ spreken in 1990, toen er in Lelystad een houten tempel geopend werd. Anderen volgden, in 2000 opende de Radha Krishna Mandia in Sloterdijk, de eerste in zijn soort in Europa. In 2003 volgde een tempel in Den Helder, de mooiste volgens Freek. En in 2005 in Wijchen, de grootste, vermoedt Freek Bakker. In 2012 volgde Loenen. Inmiddels zijn er 34 omgebouwde tempels in Nederland naast de vier die speciaal als tempel zijn gebouwd. Er zijn er nog 5 in aanbouw, drie in Den Haag en 2 in Almere.
Beslissend, zo zei Freek met relativering, is niet zozeer de plaats, maar vaak de vraag of er geld is en of de ambtenaren bewilligen in een vestiging. Als er een keer een gebouw staat zijn er diverse rituelen die de zuivering van gebouw en voorwerpen doorzetten. In India zijn er vijf producten van de koe die daarvoor worden gebruikt naast water: melk, yoghurt, een soort boter, urine en fecaliën. In Nederland laat men die twee laatste elementen vaak weg en dat is voor een godsdienstwetenschapper die uit is op acculturatie een interessante waarneming.
Dr. Lucien van Liere verzorgde de eerste lezing over het thema ‘No mosque on holy ground’, over geweld, plaats en identiteit. Hij benaderde de heiligheid vanuit de conflictanalyse. Hij noemde het heilige ‘something special and set apart’. En Hij citeerde Matthew Francis om het heilige te definiëren als datgene wat niet onderhandelbaar is. Je kan er dus ook geen kritiek op leveren, als je bij de groep hoort en dat maakt het als een visie in beton gegoten. Hij noemde enkele voorbeelden waar die visie leidde tot fundamentalistisch geweld. De aanslagpleger op twee discotheken op Bali in 2002 was heilig overtuigd van de legitimiteit van zijn daad, nadat hij foto’s had gezien van Amerikaanse aanvallen op Kaboel waarbij kinderen omkwamen. Hij waande zich een verdediger van kwetsbare mensen.
Soms wordt een plaats heilig juist doordat er bijzondere dingen hebben plaatsgevonden. Ground Zero in New York en Srebrenica zijn daarvan voorbeelden. Herdenkingen van een gemeenschap op de betreffende plaatsen creëren als het ware de heiligheid. Het conflict wordt als het ware geritualiseerd.
Dr. Miranda Klaver gaf een toelichting op het fenomeen van Hillsong, die op diverse plaatsen in de wereld in discotheken samenkomsten belegt, die wel iets lijken op een concert, maar die als kerkdienst moet worden gezien. Het fenomeen heeft een oorsprong in Sydney, in Australië. Ze zijn in Nederland begonnen naast het Anne Frank Huis in Amsterdam. Ze verkasten enkele keren en komen nu samen in discotheek Escape en in het tropentheater. Ze kennen ook samenkomsten in New York, in Los Angeles en andere grote steden. De plaats van samenkomst is altijd in het hart van de stad, in het uitgaansgebied. De locatie maakt een wezenlijk onderdeel uit van de eredienst die wordt gevierd. Muziek speelt een belangrijke rol bij de samenkomsten. Regelmatig komen er nieuwe albums uit. Waar je ook een samenkomst bezoekt, steeds is de opbouw hetzelfde. Het begint met vijf minuten muziek, verstuurd vanuit Sydney. Men zingt vier liederen, er is een welkom, er klinkt een gebed. De beginfilm transformeert de ruimte van de disco in een kerkruimte. Er komen teksten in beeld als ‘Now he is using you’, ‘You are no longer wondering exiles’, en woorden als ‘home’, ‘temple’. Al bij aankomst zie je een banier: ‘Welcome home’.
In het gesprek ging het over vragen als: Wat verstaan we nu eigenlijk onder ‘heilig’? Kan je zeggen dat heiligheid met de groep en de gemeenschap samenhangt of is er ook heiligheid die in de plaats zelf besloten ligt? Als heiligheid onaantastbaarheid uitdrukt, is er dan nog wel kritiek toegestaan? De vragen waren aanleiding om het belang van de gemeenschap en de rituelen nog nader te verwoorden. Aan het eind van de samenkomst sprak dr. Martha Frederiks de waardering uit voor de inzet van Freek Bakker voor het departement filosofie en religiewetenschap, zoals het tegenwoordig heet in Utrecht. Freek blijft gewoon als voorzitter van de werkgroep hindoeïsme verbonden met het werk van de Raad van Kerken.
Foto’s:
De familie Bakker als inzet en als sluitfoto; daar tussen de gasten