Duitsers hebben een bepaalde balans gevonden om hun nationale verleden en Luther als bron in dat verleden te verbinden. Je merkt dat als je rondloopt bij de opgravingen in Kalkriese, net achter Osnabrück op nog geen uur rijden van de Nederlandse grens. Waarschijnlijk is het geen toeval, dat het speurwerk naar de Varusschlacht in 1989 is begonnen. Een nieuwe generatie die de oorlog niet heeft meegemaakt, heeft de regie.
Wie de discussies in kerkelijk Nederland volgt, heeft er ongetwijfeld iets van meegekregen: de vraag hoe de PKN omgaat met het antisemitisme in de geschriften van Luther. Het is weer actueel (gemaakt), met de op handen zijnde herdenkingen van 500 jaar Reformatie (1517-2017). Op zich is dat antisemitisme – helaas – niet uitzonderlijk voor iemand uit de zestiende eeuw. Wie de geschriften van Erasmus uit Rotterdam leest, komt ook ongenuanceerde vooroordelen over Joden tegen.
Maar goed, ook Luther had dat probleem. René Süss, protestants predikant in Amsterdam, heeft daar meermalen op gewezen en over gepubliceerd. En de vraag is nu: Hoe gaan de Duitsers om met dat antisemitisme van Luther?
Je kunt twee routes bewandelen om daar een antwoord op te krijgen. Je kan de officiële uitspraken van de EKD napluizen. Je stuit dan al gauw op speciale tentoonstellingen in het Lutherhaus in Eisenach. En op uitspraken van bijvoorbeeld EKD-raadsvoorzitter Bedford-Strohm die er ook dit jaar nog eenduidig over heeft gesproken: ‘Luther heeft zich in zijn latere jaren onhoudbaar over het Jodendom uitgelaten’. Er is ook een informele lijn. Namelijk hoe je over Luther spreekt op plaatsen waar hij en passant een rol speelt. Bijvoorbeeld in Kalkriese. Er is daar een monument te vinden van de Varusschlacht.
De Duitsers hebben vanaf het moment dat ze zoeken naar hereniging in de negentiende eeuw deze slag als symbool van nationale eenheid vertroeteld. Het gaat om een moment in het jaar 9 na Christus, toen een Germaan met de naam Arminius, oftewel op zijn Duits Hermann, de hopeloos verdeelde stammen bij elkaar bracht en in een verzet leidde tegen de Romeinen die hoge belastingen oplegden aan de volkeren ten noorden van de Rijn.
Arminius slaagde er als eerste in die volkeren min of meer onder één vaandel te brengen. En bij een rooftocht van Romeinen ten noorden van de Rijn wist hij geruchten te verspreiden van opstand. Toen drie legioenen onder leiding van Varius daarvoor een omwegje maakten alvorens hun winterkwartier op te zoeken, werden ze in de val gelokt tussen een moeras en een ondoordringbaar bos. De Romeinen konden hun klassieke legeropstelling niet uitbuiten en werden vanuit een iets verhoogde muur door de Germanen vermoord. Drie legioenen met zo’n 15.000 mannen werden afgeslacht.
Dit gegeven is door Duitsers opgepakt die probeerden de verdeelde gedeelten van Duitsland onder één noemer te brengen. De boodschap was dan ook evident: Als je als afzonderlijke deelstaten samenwerkt, kan je meer bereiken dan wanneer je onderling versplinterd bent. Ook Hitler sloot aan op deze beweging en profileerde zich als de nieuwe Hermann.
De Duitsers hebben in Kalkriese een 45 meter hoge toren de geschiedenis van wat ook wel ‘de Hermansslacht’ heet, in beeld gebracht. Ze stellen zich ook de vraag wie de naam Hermann heeft ingevoerd in plaats van de naam Arminius, de leider van de Germaanse stammen. En daar komt Luther om de hoek kijken. Hij is het geweest die in 1530 in een tafelgesprek de oude eenheidsman van de Germanen kwalificeerde als ‘Dux belli’, ‘Heer Mann’, oftewel Hermann. Deze Hermann en de daarbij behorende slag zijn later – we spreken dan eind negentiende eeuw – geworden tot symbool van antisemitisme.
Daarmee blijft het ook voor Duitsers spannend hoe je bezoekers werft voor zoiets als de Varusschlacht. Ze hebben de balans in die zin gevonden, dat ze het verleden op tafel leggen; met misbruik en al. Vervolgens komt de vraag op hoe je dan zo’n slag in beeld brengt. Aan de ene kant suggereren de hoge toren en de platen in het landschap iets bombastisch. Aan de andere kant is het roestend materiaal dat in stukken wordt aangeboden en daarmee laat zien hoe gekleurd en fragmentarisch de kennis is. En wat vooral moet blijven hangen is het beeld bij de ingang van de herinneringstuin. Jonge mensen uit heel Europa hebben de vorm van de Romeinse adelaar gebruikt om symbolen van vrede aan te brengen. Een beeld passend bij de pelgrimage van gerechtigheid en vrede.
Foto’s:
Luther zoals hij gepresenteerd wordt in Kalkriese
De ingang tot de tentoonstelling met het gezichtsschild, meest opmerkelijke archeologische vondst
De symbolen van vrede bij de ingang van het park