De economische en financiële crisis legt een spirituele crisis bloot. Als mensen menen dat er geen God is, is alles toegestaan. Dan is er geen goed en kwaad; dan degradeer je verhoudingen tussen mensen tot onpersoonlijke instituten. De ideologie van de zogenaamde vrije markt degradeert hele groepen van personen tot moderne slavernij. Mensen worden een speelbal in een economie die bekend staat als markteconomie.
Aartsbisschop prof. dr. Anastasios van Tirana was passioneel in een toespraak voor het Centraal Comité van de Wereldraad bijeen op 3 september op Kreta. De aartsbisschop, tevens één van de presidenten van de Wereldraad, zei dat politici weinig controle lijken te hebben op de hoofdzakelijk virtuele economie die is ontstaan. Zij die de dienst uitmaken zijn handelaren zonder naam, hun identiteit blijft verborgen, maar zij kunnen miljoenen mensen in armoede drijven.
De huidige financiële crisis laat zien dat er in de samenleving een crisis van waarden is ontstaan. De verschijnselen waren al langer zichtbaar. Twintig procent van de wereldbevolking verbruikt 80 procent van de voorraad van de aarde. Die getallen zijn al langer bekend en veroorzaken in toenemende mate instabiliteit. Miljoenen mensen worden gemarginaliseerd en het wordt tijd, aldus de aartsbisschop, dat de kerken daartegen een profetisch protest laten horen. De kerk mag niet langer toeschouwer blijven.
Anastasios drong aan op een kritische benadering van het systeem, omdat het zich niet verdraagt met het evangelie. Het materialisme leidt tot onrecht en tot degeneratie van mensen. De kerk moet de waardigheid van de mensen verdedigen. De manier van denken dat de mens heer is over de schepping, is niet alleen fout, aldus de Albaniër, het is een zonde. Mensen zijn een organisch deel van de schepping en moeten de schepping met respect behandelen.
Anastasios ziet ook een taak weggelegd voor de locale kerken. Zij kunnen de verdrukte mensen helpen om bitterheid te voorkomen. En in rijke landen kunnen ze de rijken aanspreken om arrogantie tegen te gaan.
De in de wandelgangen als ‘wijze man’ bekend staande aartsbisschop ging vervolgens in op de meer spirituele dimensie van de economische crisis. Hij noemde het een taak van iedereen om zelfkritiek uit te oefenen. ‘We leggen vaak de schuld bij anderen, bij politici en bij economische leiders, maar we moeten ons bewust worden van de fouten die we zelf als burgers maken’. Hij drong daarbij aan om waarden te honoreren als respect, waarheid, waardigheid en matiging. Zelfkritiek is dan niet genoeg. Zelfkritiek moet leiden tot metanoia, tot verandering, tot boetedoening. ‘Veel mensen vinden dat misschien te religieus, maar het is heel praktisch; het gaat om een mentaliteitsverandering’.
Anastasios riep op kritisch te kijken naar systemen als het kapitalisme, het liberalisme en het consumentisme. Je mag gebruik maken van de rijkdom van de aarde, maar het gebruik mag niet ontaarden in misbruik. ‘Mensen mogen niet fataal worden voor de dieren die ook een recht hebben op aarde te leven’.
Nogal wat mensen houden zichzelf voor de gek. Ze vertellen leugens om hun misbruik van de aarde goed te praten. ‘Als je begint met het vertellen van leugens, zie je op den duur geen waarheid meer in jezelf en ook niet in anderen. Je verliest alle respect voor jezelf en voor anderen en kent in het algemeen helemaal geen respect meer. Dan hou je op lief te hebben’.
Anastasios meent dat juist christenen zich kunnen onderscheiden van anderen, doordat ze voorbij gaan aan de zelfliefde en bereid zijn zichzelf op te offeren voor anderen. ‘Dat is grootste bijdrage die juist christenen de wereld kunnen geven. Geen ander instituut kan die liefde en zelfopoffering leveren’. ‘Ik heb lief en daarom ben ik’, citeerde Anastasios Descartes in een eigen variant.
De heilige triniteit bestaat in liefde. De kerk moet de boodschap van hoop uitstralen. ‘De kerk is plaats van spirituele vernieuwing. De financiële crisis geeft de mogelijkheid tot correctie op het publieke en persoonlijke leven. De kerken hebben eerder met conflicten te maken gehad. Dat leidde tot afschaffing van kolonialisme en afschaffing van apartheid. De kerk kan ook nu het verschil maken door te pleiten voor liefde voor de waarheid, moed, tolerantie, zelfontkenning; waarden die zich kunnen ontwikkelen’.
Griekenland
Prof. Katerina Sarri, lid van de Griekse kerk en assistent docent aan de universiteit van westelijk Macedonië voor de vakken management en ondernemerschap ging in op de achtergronden van de financiële crisis in Griekenland. Ze wees op de verblinding die economen en politici tot 2009 in de ban had. Ze onderkenden niet dat de rentelasten buitenproportioneel stegen en niet meer in verhouding stonden tot de productiecijfers. In 2009 barstte de bom. En de effecten zijn desastreus; 24 procent van de bevolking is werkeloos, 55 procent van de jongeren tussen de 15 en de 24 jaar heeft geen baan, het zelfmoordcijfer is toegenomen met 24 procent; 20.000 mensen in Athene zijn dakloos geraakt; vrouwen vervallen tot prostitutie en in het algemeen is er een gevoel van hulpeloosheid.
Bisschop dr. Ioannis van Thermopylae (Griekenland) vertelde dat de kerken in toenemende mate geïnvolveerd zijn met de werken van de barmhartigheid. In iedere supermarkt staat een mand waarin bezoekers donaties kunnen doen voor mensen die geen geld meer hebben om de supermarkt te bezoeken. Op diverse plaatsen in de steden wordt dagelijks voedsel uitgedeeld en kleren en dekens. De kerken hebben medische centra geopend waar arme mensen gespecialiseerde dokters vrij kunnen raadplegen en ze vrij de medicijnen kunnen krijgen.
Een jonge steward uit Griekenland, Nikos Kosmidis, gaf een emotioneel getuigenis tijdens de vergadering van het Centraal Comité; ’64 procent van mijn leeftijdgenoten wil het land verlaten. Ze zeggen dat mijn generatie en de twee generaties daarna verloren generaties zijn. Dat doet veel pijn’.
Professor Sarri noemde als uitweg uit de crisis het opwaarderen van de productiviteit. Griekenland behoort met Bulgarije tot de slechtst producerende economieën van de Europese Gemeenschap. ‘We hebben meer export nodig, meer efficiëncy, minder bureaucratie, meer research and development en vooral meer ondernemerschap’.
Haar verwachtingen geformuleerd binnen het bestaande neo-liberale denken, leverde haar nogal wat kritiek op. Dr. Walter Altmann van de Lutherse Kerk in Brazilië, tevens voorzitter van het Centraal Comité, zei teleurgesteld te zijn over haar analyse als zouden internationale bankiers geen verantwoordelijkheid dragen voor de huidige malaise. Brazilië heeft het geluk gehad dat het net voor economische crisis zelf de financiële banken de wacht heeft aangezegd en mede door dat ingrijpen van de overheid behoort Brazilië nu bij de groeiende economische machten met een historisch lage werkeloosheid. ‘Ik geloof dat we onze kritiek ook mogen adresseren en mogen aandringen op internationale begrenzen van het financiële systeem, anders krijgen we het ene Griekenland na het andere’.
Klaas van der Kamp van de Nederlandse Raad van Kerken vroeg prof. Sarri om meer aandacht voor verandering van het systeem. ‘Je bent er niet met het pleiten voor meer research and development, want de meeste resultaten van research and development richten zich op kleine veranderingen in bestaande producten zodat men nieuwe modes kan lanceren om ons nog meer in de greep van de consumptie te brengen; op dat soort producten zou je juist een extra belasting moeten zetten. We hebben een R&D nodig wat zich richt op de verbetering van het leven en op een economie van tevredenheid en duurzaamheid’.
Aartsbisschop Anastasios beaamde de kritiek op het systeem. ‘Als het ene land geld kan krijgen met een rente van 1 procent en andere landen moeten 6 procent betalen, dan is dat onrecht. De kerken moeten dan hun stem verheffen. De kerken moeten dan profetisch zijn en niet blijven zwijgen’.
In Griekenland, zo stelde hij, moeten we als kerk voorkomen dat mensen verbitterd raken. ‘We kunnen misschien het economische systeem niet veranderen, maar we kunnen wel een spiritualiteit aanbieden, waarin we saamhorigheid ontwikkelen’. Anastasios noemde het voorbeeld van een oude vrouw die regelmatig de begraafplaats bezocht waar de doden liggen uit de Tweede Wereldoorlog. De vrouw was er dagelijks te vinden om te bidden voor de soldaten, voor alle soldaten. Op de vraag waarom ze dat deed, antwoordde ze: ‘Ik doe het ook voor de moeders die hier niet kunnen komen om te bidden. Ik neem hun taak waar’. Dat is de spiritualiteit, die we verder kunnen ontwikkelen, aldus Anastasios.
Foto’s:
Tas in de verkoop
Aartsbisschop Anastasios
Bisschop Ioannis
Ruïne herbouwd met Europees geld