Jan Jorrit Hasselaar, onder meer als voorzitter verbonden aan de werkgroep ecologische duurzaamheid van de Raad van Kerken, schreef een column inhakend op de economische ontwikkelingen onder de titel ‘Geld maakt meer onzichtbaar dan de kerk lief is’. De thematiek staat overigens op diverse agenda’s bij de Raad. De beraadsgroep Samenlevingsvragen is er mee bezig; het Caïro-overleg overweegt er aandacht aan te besteden. Logisch, gezien de internationale ontwikkelingen. Hieronder een persoonlijke gedachte van Jan Jorrit:
Geld maakt meer onzichtbaar dan de kerk lief is
Er wordt te weinig geld opgehaald tijdens de collecte in de eredienst. Tenminste, dat hoor ik menig kerkbestuurder, dominee en pastoor verzuchten. Te weinig opbrengst is een terechte zorg. Zeker in een tijd waarin twee kerken per week de deuren sluiten mede vanwege te weinig geld in kas. Toch stel ik voor met regelmaat de geldcollecte over te slaan en de opbrengst van ons leven op de collecteschaal te leggen. Alleen geld op de collecteschaal maakt namelijk meer onzichtbaar dan de kerk lief is.
Kerken wijzen dikwijls met een opgeheven vingertje naar de economie. En terecht. De wereld van de economie, in wetenschap en praktijk, wordt volgens Arnold Heertje in zijn boek Echte economie te vaak beperkt tot de sfeer van geld. En geld is volgens Heertje ‘de grootste abstractie die de mensen hebben ingevoerd’. We zijn zo gewend om geld als een tastbaar verschijnsel op te vatten dat deze uitspraak paradoxaal lijkt. Maar door onze transacties via het geld te laten verlopen, zien we af van de subjectieve gevoelens die ons bezighouden en waar het uiteindelijk omdraait. Zo heeft mijn neefje hard gespaard voor zijn Wii spelcomputer. De aankoop laat zien dat de spelcomputer hem een bepaald bedrag waard is. Het geeft echter niet aan wat hem zo in de computer aanspreekt en welke inspanning het sparen hem heeft gekost. Hoeveel ijsjes heeft hij deze zomer wel niet moeten laten staan om genoeg geld bij elkaar te krijgen voor de Wii? Andersom laat de prijs ook niet zien welke inspanningen het heeft gekost om de computer te maken en te verkopen. Het ontwerpen van de computer is niet zichtbaar. Het werk in de fabriek en het vervoer naar de winkel zijn niet zichtbaar. En ook de inspanningen van de verkoper in de winkel is niet zichtbaar. Het geld maakt alle gevoelens, inspanningen en meningen onzichtbaar teneinde snel en efficiënt met elkaar te kunnen communiceren.
De kerk mag dan met haar vingertje wijzen richting de economie, maar is zij niet in dezelfde valkuil gestapt? Als we op zondag onze gaven tijdens de collecte aanbieden dan doen we dat ook in geld. Maar weten we nog dat dit geld ook symbool staat voor de opbrengst van ons leven dat we als antwoord beschikbaar stellen. De gave van het geld maakt de achterliggende opbrengsten onzichtbaar. De grote en de kleine verhalen van die week, van die maand en van dat jaar. De verhalen en gebeurtenissen die er toe doen en ons echt bezighouden. De abstractie van de collecte zorgt er mede voor dat de verhalen van alledag uit de eredienst en de liturgie verdwijnen. Wat overblijft is vaak hocus pocus en veel woorden die over onze levens heenwaaien.
Rabbijn Heschel schreef een halve eeuw geleden al in De sabbat & Vernieuwing vanuit de traditie dat samenleving en religie zo ver van elkaar verwijderd zijn als de maan en Cape Canaveral, het lanceerstation voor ruimtevluchten in Florida. Hij vervolgt dat religie echter geen waarde in zichzelf heeft. De religieuze instituties, rituelen, symbolen en dogma’s drinken uit de wortels van het menselijk bestaan. Afgesneden van die wortels wordt religie irrelevant.
Sla het geld voor de collecteschaal daarom eens over en probeer de opbrengst van je leven in die waagschaal te leggen. Leg de inspanningen en de opbrengsten van je werk, de pijn en vreugde van je relatie, de tekening van je kleindochter er maar in. Leg de opbrengst van het leven in al zijn veelkleurigheid eens in de collecteschaal en breng het naar voren, naar het altaar. En dat kan verrassende gevolgen hebben. Grote opbrengsten in de ogen van mensen blijken dan soms kleine opbrengsten in de ogen van God en zijn koninkrijk. Terwijl een steen die door de experts afgewezen is opeens tot dragende steen gemaakt wordt.
Zowel kerk als economie hebben last van de abstractie die geld heet. Vingertjes lijken me dan ook niet op z’n plaats, maar het gesprek. Want zowel in de economie als in de kerk maakt deze abstractie onze ware verhalen onzichtbaar.
Toch is de collecte in de kerk niet altijd een abstractie. Tijdens de dienst van de oogst van het land worden in sommige kerken daadwerkelijk de aardappelen, de uien, de perziken en de bieten naar voren gebracht en op het altaar neergelegd. Waarom doen we dit ook niet eens met de oogst van ons leven? Opeens gaan kerk en liturgie dan weer zichtbaar over onze grote en kleine verhalen en leggen we onze opbrengst met vreugde en pijn neer op het altaar met alle gevolgen van dien.
Nee, natuurlijk. Zo’n manier van collecteren is niet snel en efficiënt. Maar dat mag ook niet. Snel en efficiënt zijn de spelregels van de werkweek. Op zondag spelen we een ander spel, een heilig spel. En als we dat spel goed spelen dan verwacht ik niet dat er nog één kerk de deuren zal moeten sluiten. Integendeel, ik verwacht een grote opbrengst.
Jan Jorrit Hasselaar
Econoom en theoloog