‘Vandaag staan we stil, Allerzielen, bij de meer dan 15.500 mensen van wie bekend is dat ze sinds 1993 zijn omgekomen bij hun poging Europa te bereiken via bootjes op de Middellandse Zee. ‘God hebbe hun ziel’’. Zo begon ir. Jan van der Kolk, voorzitter van de werkgroep Vluchtelingen van de Raad van Kerken op 2 november zijn verhaal tijdens een bijeenkomst in Amsterdam n.a.v. Allerzielen en in aansluiting bij de conferentie van 6 juni van KerkinActie en Justitia et Pax over fort Europa en de wijze van omgaan met vluchtelingen op de Middellandse Zee en in Noord Afrika.
Vandaag staan we stil, Allerzielen, bij de meer dan 15.500 mensen van wie bekend is dat ze sinds 1993 zijn omgekomen bij hun poging Europa te bereiken via bootjes op de Middellandse Zee. ‘God hebbe hun ziel’ Gammele bootjes, mensen op drift. Op zoek naar een zekerder bestaan.
Velen worden niet geteld. Zij die bij hun doortocht door de woestijn of in Noord Afrikaanse landen omkwamen. Zij die niet gezien zijn na hun verdrinkingsdood. De werkelijkheid is dat veel meer mensen gestorven zijn, maar zelfs in de dood niet geteld.
Een groot drama voltrekt zich aan de buitengrenzen van Europa. Een enkele keer komt het in het nieuws, als er op Lampedusa in Zuid Italië incidenten zijn. Veel vaker horen we er niets van. Bekendheid met wat er gebeurt is beperkt. Maar vissers waarschuwen elkaar bepaalde plekken te mijden, omdat daar de kans groot is lijken te vissen in plaats van tonijn. En als iemand zich houdt aan de scheepvaartconventies die verplichten drenkelingen op te nemen, dan wordt dat fors afgestraft, met alle mogelijke middelen, inclusief beschuldigingen van mensenhandel en bijbehorende zware straffen.
Wat zich afspeelt op de Middellandse Zee is precies bekend, dankzij de satellieten van ESA, het Europese Ruimte Agentschap. Alles wordt nauwkeurig waargenomen, maar niet ingezet voor humanitaire doelen. En niet om de Europeanen adequaat te informeren over wat er werkelijk speelt. Laat staan om mensen te redden.
Politieke antwoord van Europa: maximale inspanning om te voorkomen dat mensen via de buitengrenzen van Europa binnenkomen. Zorgen dat ze geen asielaanvraag kunnen indienen. Afspraken maken met Noord Afrikaanse landen om degenen die het wel haalden terug te sturen. Geen politieke verantwoordelijkheid van de Europese Unie. Ondanks alle verdragen die geratificeerd zijn. ‘External processing’ heet dat in EU taal.
Politiek antwoord is niet: samenwerken met Noord Afrikaanse landen om redenen voor migratie terug te dringen en opvang ‘in de regio’ te humaniseren. De regio die meer dan 95% van de vluchtelingen opvangt. De controle van vluchtelingenstromen wordt verlegd naar landen buiten de Europese Unie, in plaats van de bescherming van vluchtelingen te verbeteren.
De basis van vluchtelingen beleid zou moeten zijn: inspelen op de redenen die mensen ertoe brengen om huis en haard te verlaten en een betere toekomst elders te zoeken. Zie ook: “Surprising Europe’. Teruggeven van toekomstperspectief.
Vluchtroutes worden meer en meer afgeschermd. Muren, Marokko, Griekenland, Israël. Eisen bij aankomst op luchthavens. Afschrikking is bewust instrument. Dat allemaal maakt dat mensen meer en meer onveilige routes kiezen. Zoals overzee.
Conferentie 6 juni dit jaar, Justitia et Pax en KerkinActie: aandacht vragen voor wat zich afspeelt. Sprekers met eigen ervaring: Elias Bierdel, Cap Anamur, drama met 47 drenkelingen die hij niet aan bord mocht nemen. Franca di Lecce, protestantse kerken in Italië, die zich inzetten onder meer op Lampedusa. Pater Jan Heuft, die in Algerije geconfronteerd wordt met de drama’s van hen die door de woestijn kwamen en niet verder kunnen maar ruw worden teruggestuurd. Waar de medeplichtigheid aan het tegenhouden van migranten met alle mogelijke ook gewelddadige middelen niet alleen meer Noord Afrika betreft, maar ook landen in de Sahel, als Mali, Niger en Mauritanië. Voor goede verhoudingen met Europa moet je wat over hebben. Desnoods schieten op eigen mensen.
Volgens minister Leers kan iedereen terug die dat wil. Maar Pater Heuft zegt op grond van wat hij in Algerije beleeft; voor teruggaan is minstens evenveel moed nodig als voor vertrekken. Een nieuwe tocht door de woestijn, in omgekeerde richting, is een nachtmerrie.
Elias Bierdel vertelt van zijn ervaringen met de Cap Anamur en wat dat betekent in de bredere context van de controle aan de buitengrenzen.
Cap Anamur was een hulpschip, dat de euvele moed had om 47 drenkelingen aan boord te nemen. En toen begon een onmogelijk gevecht met de autoriteiten in Italië. Dat werd uiteindelijk gewonnen, na twee jaar, maar de meeste drenkelingen waren al linea recta teruggestuurd. En de eigen hulporganisatie in Duitsland liet Bierdel als een baksteen vallen toen de media en de politiek een hetze tegen hem begonnen. Hij werd uit zijn eigen organisatie gezet, want zoveel negatieve publiciteit was schadelijk voor de fondswerving.
De Italiaanse hulpverleenster Franca di Lecce spreekt van een oorlog tegen migratie. Zij ziet Lampedusa als een metafoor van wat er gebeurt in Europa. De Europese politiek is in haar woorden vol tegenstrijdigheden, inconsistenties en tweeslachtigheid. Waarbij leven en menselijke waardigheid bedreigd worden. Een echt debat over veiligheid gaat over de toekomst, perspectief, strijd tegen corruptie. Maar de werkelijkheid is dat regeringen die veiligheid niet konden bieden en hun toevlucht zoeken in toenemend racisme, verdachtmaking, logica van de oorlog. We raken eraan gewend onszelf als superieur te zien, wij hebben recht op wat we hebben, en dat wordt door anderen bedreigd. Dus is de reactie: meer controle, detentie, terugsturen, deportatie.
Franca zegt: Lampedusa, dat kleine eilandje in de Middellandse zee, 20 km2 en met 6000 inwoners, is sinds jaren de plaats waar overlevenden aan land komen. Mannen, vrouwen en kinderen die gevlucht zijn voor oorlog, conflicten, vervolging, armoede. Mensen die komen om bescherming te vragen en menselijke waardigheid. Mensen die ons ermee confronteren wat het onmenselijke gezicht is van onze welvaart. Zij dagen onze democratie uit om t laten zien wat ze zouden moeten zijn: gebaseerd op mensenrechten, vrijheid van beweging, respect van menselijke waardigheid. Voor dit alles is Lampedusa de metafoor geworden. Verbazend is dat juist de lokale bevolking op Lampedusa steeds opkomt voor de vluchtelingen en het menselijke gezicht laat zien.
Maar intussen werd de Middellandse Zee ‘het kerkhof van de postmoderne tijd’. De mechanismen van racisme en die van oorlogsvoering zijn dezelfde, gebaseerd op het concept van superioriteit en overheersing, en uitroeien of ontkennen van de ander. Met dwang en met bewust bedoelde wreedheid. Mensen worden gereduceerd tot getallen. De mmechanismen van ontmenselijking zijn bekend, en je raakt eraan gewend. Wat in het begin onverdragelijk leek, wordt gaandeweg aanvaardbaar, tot het gewoon wordt. Aldus Franca di Lecce,
En zij is zeer duidelijk: Ja, Europa voert een oorlog tegen migratie, en de prijs is extreem hoog. In haar woorden: Een proces van ontmenselijking tast onze Europese samenleving aan en de logica van een orlog wijst op het in stand houden van wereldwijde ongelijkheid. Deze val waarin wij trappen verergert de problemen, beantwoordt niet aan de behoeften van menselijke waardigheid en is niet gebaseerd op een toekomstvisie. Ook biedt het geen alternatieven voor onze vergiftigde, zieke en verdoofde samenlevingen. Stevige woorden van deze moedige vrouw, maar gebaseerd op jarenlang vechten in de werkelijkheid van Zuid Italië.
Wat Franca zegt zien we terug in het taalgebruik in Nederland. Wat 5 jaar geleden als schandelijke taal werd gezien, is nu gewoon geworden. Luister maar naar politici of zie de media. Een ‘waardeloze gelukzoeker’ is een gewone aanduiding geworden voor een vreemdeling. En uiteraard is de dood van zo iemand voor ons geen probleem. Zelfs niet als die iemand er meer dan 15.000 blijken te zijn. ‘Eigen verantwoordelijkheid’ zegt minister Leers.
Ook volgens anderen die op 6 juni spraken hebben we intussen een obsessie met veiligheid. Obsessie met een glimlach, volgens de woorden van een Frontex woordvoerder. John van Tilborg van Inlia was in Griekenland, waar hij de schrijnende toestanden van jonge vluchtelingen die de grens wel waren overgekomen zag en ook hoe kerken en anderen wegkeken van de torenhoge problemen.
Verklaring
AIs Europa murw geworden? Kunnen we vluchtelingen die aan onze grenzen kloppen niet meer als mensen zien? Is daarom ons taalgebruik in hoog tempo aan het verruwen, spreken we ongegeneerd over ‘gelukzoekers’, alsof niet ieder mens zijn ’geluk’ zoekt. Zetten we beelden neer van buitenlanders die zeer negatief zijn. Noemen we mensen zonder geldige verblijfspapieren niet alleen meer ‘illegalen’, maar worden het ook criminelen, en als ze eenmaal dat stempel hebben, mogen ze Europa nooit meer binnenkomen. Doen politici, waaronder onze premier, ongenuanceerde uitspraken over Griekenland, Libië, Italië, daarmee alle mensen uit die landen over één negatieve kam scherend.
Politici zeggen onze samenleving te willen beschermen tegen ongewenste effecten van migratie. Want dat zou onze Europese waarden onder druk zetten. En dus kiezen we ervoor waarden als solidariteit en medemenselijkheid van binnen uit uit te hollen. Schenden we verdragen die we ooit zelf bepleit hebben. Zetten we mensen op straat. Criminaliseren onschuldige mensen omdat zij geen verblijfspapieren hebben, maat intussen maken we dankbaar gebruik van de illegale arbeid die ze verrichten.
Zijn onze Europese samenlevingen van binnen uit zo zwak geworden, dat ontmoeting met mensen uit andere culturen bedreigend is?
Frontex. Namens ons allemaal. Ronkende taal en pijnlijke werkelijkheid. Oorlogsschepen tegen rubberen en houten bootjes, eigenlijk wrakken. Frontex zou garanties moeten geven dat mensen die, hoe beroerd ze er op hun gammele bootjes ook aan toe zijn, asiel willen aanvragen dat ook werkelijk kunnen doen. En dus niet in de beroerde, vaak gedehydrateerde, condities waarin ze op zee worden aangetroffen en met een onzekere bestemming teruggestuurd.
We hebben ook instrumenten bedacht die aansluiten bij deze perceptie van de werkelijkheid. Illegale vluchtelingen gaan in vreemdelingenbewaring. Voor Uw en mijn veiligheid? Met een regiem dat veel zwaarder is dan dat van echte criminelen. Alleen door uitspraken van rechters is verboden kinderen daar ook op te sluiten. Maar daarvoor hebben we nu specifieke uitzetcentra die wel erg veel op gevangenissen lijken. En daar mogen de kinderen van uitgeprocedeerde ouders wel weer vastgezet. Ongewenste vreemdelingen worden nu zelfs gemengd met hardcore criminelen bij hun opsluiting op bepaalde locaties.
De diepere vraag is hoe het zit met onze menselijkheid, of wij in staat zijn de ander als mens in de ogen te kijken en ruimte te maken. Of dat we onverschillig, of wellicht met een slecht geweten, wegkijken. Onverschilligheid is waarschijnlijk het ergste. Of de ander behandelen als oud vuil, als ding. Het COA spreekt onder meer in Katwijk over voorraadbeheerplannen als het gaat over het plaatsen van mensen. Dat komt angstig dichtbij het spreken over Joden in de jaren 30.
Elke keer als iemand wordt uitgesloten als menselijk wezen, om welke reden ook, omdat hij Jood is, of zwart, of vluchteling, of moslim, of christen, of te oud of werkeloos, of geestelijk gehandicapt, als we hem of haar zien als minderwaardig, verliezen we een deel van onze eigen menselijkheid. Hoe vaak hebben we gezegd: ‘dit nooit weer’. En hoe vaak gebeurt het toch weer. De Joodse filosoof Levinas zegt: ‘De waarde van een cultuur blijkt uit het respect wat men aan de dag legt voor een persoon uit een andere cultuur’.
Een Turkse deelnemer aan een recent symposium over externe migratie politiek van Europa en bescherming van vluchtelingen benoemde het als volgt:
De EU externaliseert wel de controle op migratie, maar niet de bescherming van de mensen. Mensenrechten zouden centraal moeten staan.
Voor de bescherming zou ook capaciteit moeten worden vrijgemaakt, niet alleen voor controle.
De EU moet wel geloofwaardig zijn, en aan anderen geen eisen stellen die ze niet aan zichzelf stelt.
Bestuur moet bescherming versterken en centraal stellen
Geef volle ruimte aan maatschappelijke organisaties.
Het kan werken in Turkije, zegt hij. Nu ook nog in de EU en elders.
Recht en barmhartigheid
In de discussies wordt ook het begrip barmhartigheid gebruikt. En ook dat begrip lijkt dan tegenover recht te staan. Barmhartigheid is een uitgesproken christelijk begrip. In het bijbelboek Matteüs verwijt Jezus de farizeeërs dat ze de wet en barmhartigheid scheiden: ‘Jullie geven tienden van munt, dille en komijn, maar veronachtzamen wat in de wet zwaarder weegt: rechtvaardigheid, barmhartigheid en trouw.’ Jezus zegt vervolgens: ‘Terwijl men het een zou moeten doen zonder het andere te laten.’
Wet, recht en barmhartigheid horen bij elkaar. Dat heeft de christelijke traditie ook altijd beleden. Augustinus bijvoorbeeld houdt ze bij elkaar, en ook Thomas van Aquino. Beiden zien dat de grondslag voor die begrippen één is: liefde.
Thomas zegt dat de barmhartigheid van God niet ingaat tegen het recht, maar méér doet dan het recht: barmhartigheid is een vervolmaking van het recht. Thomas haalt een citaat aan uit de brief van Jakobus (2,13) om zijn punt te onderstrepen: barmhartigheid gaat boven het oordeel op basis van het recht.
Thomas is geen wereldvreemde idealist; hij weet kennelijk wat hem kan worden verweten door politici die vooral van wet en recht houden. Hij houdt recht en barmhartigheid bij elkaar: recht zonder barmhartigheid is wreed, en barmhartigheid zonder recht leidt tot ontbinding van de samenleving.
Jezus zegt ook: alles, wat je aan de minste van mijn broeders hebt gedaan, dat heb je aan mij gedaan. Maar alles wat je aan mijn broeder niet hebt gedaan, heb je aan mij niet gedaan.
We vieren dit jaar de 60ste verjaardag van de Vluchtelingenconventie van de Verenigde Naties. Hoog tijd om bescherming weer centraal te stellen in het Europese en Nederlandse beleid.
Wat betekent dit voor ons?
Wat we vandaag doen: gedenken, niet vergeten. Waken, zingen en bidden.
Erover spreken, niet toelaten dat het in doofpotten wordt gestopt. Of aan technocraten overgelaten.
Solidariteit tonen met kerken en organisaties in landen als Italië die proberen de opvang te steunen.
De verklaring van 6 juni ondertekenen en verspreiden.
Met migranten en vluchtelingen praten, niet alleen over hen praten.
Bij kerken en andere verbanden vragen om in eigen kring en naar buiten menselijke waardigheid centraal te stellen.
Onrecht benoemen. Zich stevig verzetten tegen taalgebruik van uitsluiting en criminalisering.
Kerken en andere organisaties dringend vragen om de situaties zoals in de Middellandse Zee onder de aandacht van de verantwoordelijke nationale en Europese politici te brengen.
Ons afvragen: welk verhaal wil ik straks aan mijn kinderen en kleinkinderen vertellen als ze mij vragen: pappa, opa, wat deed jij toen het spannend werd?
En waarschijnlijk zijn er nog vele andere manieren om te reflecteren of handelen.
Laten we nogmaals bewust stilstaan bij het drama in de Middellandse Zee. Mensen op zoek naar toekomst, tegen de stroom in.
‘Heer, herinner u de namen van hen die gestorven zijn’, zingen we op Allerzielen, vandaag.