Als Raad van Kerken hebben we materiaal naar buiten gebracht voor de week van gebed 2017. De teksten zijn geïnspireerd op de Reformatie en de herdenking daarvan in 2017. Ds. Klaas Touwen wees de Raad op enkele accenten die hij als lutheraan anders zou inkleuren. Hieronder zijn analyse.
Mag bij de Reformatieherdenking ook een luthers geluid klinken?
De Gebedsweek voor de Eenheid van 2017 is voorbereid door de Duitse Raad van Kerken, die niet alleen vijfhonderd jaar Reformatie voor ogen had, maar ook de daarbij gevoelde pijn van een verdeelde christenheid. Dus met enerzijds het lutherse thema van de rechtvaardiging door genade alleen, en anderzijds de ervaren noodzaak van verzoening tussen kerken en christenen. De apostolische exhortatie Evangelii Gaudium (2013) van paus Franciscus droeg uiteindelijk het thema aan: ‘Verzoening – de liefde van Christus dringt ons’ (2 Kor. 5,14).
Hoe is dit thema nu in Nederland opgepakt? ‘Voor Luther was de verzoening met God door het bloed van Jezus Christus de kern. Het is tragisch dat dit belangrijke besef toch een scheur door de kerk is geworden’, stellen Willem Smouter, voorzitter MissieNederland en Dirk Gudde, voorzitter van de Raad van Kerken in hun inleiding op het materiaal.
Zij stapelen daarmee misverstand op misverstand. Zoals gezegd: het thema van ‘verzoening’ is niet door Luther maar door paus Franciscus aangedragen. Maar bovendien: voor Luther was ‘verzoening met God door het bloed van Christus,’ helemaal niet de kern. Integendeel, die verzoeningstheologie is calvinistisch, teruggaand tot Anselmus.
Lutherse theologie daarentegen spreekt van rechtvaardiging, of beter gezegd van ‘Christus als onze gerechtigheid’, en denkt daarbij niet aan verzoening maar aan incarnatie en vooral aan de ‘vrolijke ruil’ (Liedboek 474). In Luthers uitgebreide besprekingen van het Sacrament van het altaar bijvoorbeeld, zowel in de Kleine als in de Grote Catechismus, zult u tevergeefs naar het woord ‘verzoening’ zoeken!
Aan de hand van Lucas 19,1-10, het evangelie van 30 oktober, de dichtstbijzijnde zondag van de Reformatieherdenking, laten de verschillen zich goed illustreren. In het interpretatiemodel van de verzoeningstheologie wordt in het Zacheüsverhaal gefocust op de woorden: ‘zondaar’ (vs. 7) en ‘redden wat verloren is’ (vs. 10). De ‘redding’ (vs. 9) bestaat hierin dat Christus onze zonden vergeeft en onze schuld verzoent. Dat doet hij door voor onze zonden te sterven, straks aan het kruis van Golgota. Deze theologie beschouwt de dood van Jezus als een zoenoffer. Aan zijn bloed wordt verzoenende kracht toegekend.
Hoewel de gedachte aan verzoening niet in het Zacheüsverhaal voorkomt, wordt die wel op Zacheüs toegepast. Jezus is op doorreis naar Jeruzalem. Het kruis werpt zijn schaduw al naar voren en ook het heil dat Christus daaraan verworven heeft, is hier al aanwezig.
Hoe anders leest een lutheraan! De lutherse theologie staat stil bij wat de ontmoeting met Christus teweegbrengt. Zacheüs kan zijn onmogelijke positie tussen de mensen aan Jezus kwijt. En aan Jezus doet hij op, dat ook hij een achtenswaardig mens wordt.
Bij ‘de vrolijke ruil’ gaat de aandacht uit naar de rolwisselingen in het verhaal. Bij Zacheüs gaat dat zo: als oppertollenaar is hij de outcast van Jericho. Hij wordt door de mensen gemeden en geminacht. Jezus echter nodigt zichzelf uit om bij hem te gast te zijn, maar haalt zich daarmee Zacheüs’ schande op de hals (vs. 7). Van de weeromstuit wordt Zacheüs een rechtvaardige die zijn bezittingen deelt met de armen en alles viervoudig vergoedt. Aan het eind van het verhaal roept Jezus hem – met een eretitel – uit tot ‘Zoon van Abraham’ (vs. 9). God zelf is in zijn bestaan gekomen en heeft alles zo overhoop getrokken dat nu opeens Christus de zondaar is en Zacheüs een rechtvaardige.
De komende Reformatieherdenking is een gouden kans om zich in Luthers theologie te verdiepen. Die moet dan echter niet op voorhand al calvinistisch worden overschreeuwd.
Ds. Klaas Touwen