Op 4 oktober jl. verscheen de brochure van de Raad van Kerken over de economische crisis: Geloof en economie en het perspectief op de economische crisis. Ter gelegenheid hiervan vond in de Bergkerk in Amersfoort een kort symposium belegd, met als sprekers de econoom prof.dr. Eelke de Jong, de filosoof dr. Ad Verbrugge en de theoloog dr.Erica Meijers.
Dé oplossing bestaat niet
Waarom willen we niet luisteren, vroeg professor de Jong zich af. Want er regelmatig gewaarschuwd voor de crisis. Er is teveel geld in het systeem gekomen, er zijn verkeerde prikkels ingevoerd (met bonussen die het winst maken op de korte termijn beloonden), er zijn veel te veel risico’s genomen en er zijn teveel risico’s in het systeem geslopen. Maar bankiers en politici konden dergelijke waarschuwingen niet zo waarderen, want het leek allemaal zo goed te gaan. Voor de problemen die De Jong schetste, bestaat dé oplossing niet. Het belangrijkste is volgens De Jong de problemen te onderkennen en aan verschillende oplossingen te werken, zoals het afschaffen van grote bonussen, het splitsen van de banken waardoor ze ook failliet kúnnen gaan (en niet meer too big to fall zijn), terugkeer van banken naar hun kernactiviteiten. Leningen moeten zorgvuldiger verstrekt worden. Maar we moeten niet uit het oog verliezen dat het ook dán nog mis kan gaan. We hebben het nog nooit zo goed gehad in Nederland als de laatste decennia en het is fout geweest dat we dachten dat het altijd zo zou kunnen blijven.
Solidariteit
De filosoof Ad Verbrugge stelde zich de vraag wat het christelijk geloof met economie te maken heeft? Christelijke principes zoals het sabbatsjaar en het rentmeesterschap zijn op zich nog abstract en reiken geen economisch of politiek programma aan. De Bijbel geeft geen programma, we moeten zelf nadenken. Het christendom heeft bovendien verschillende gezichten: sommige staan dichter bij de mentaliteit van het kapitalisme dan andere. We onderscheiden tussen het Angelsaksische en het Rijnlandse economisch model: de VS en de UK tegenover West-Europa. Beide christelijk geïnspireerd, maar met verschillende visies op de overheid. Een deel van de problemen waar we nu mee te maken hebben komt voort uit een heel snelle transformatie van het Rijnlandse naar het Angelsaksische model.
In Nederland werd het oude model in een razend tempo afgebroken (zoals te zien is aan de positie van de vakbeweging) en gingen bedrijven, banken en overheid heel anders functioneren dan voorheen. Internationalisering trad op, er werd volop vertrouwd op de heilzame werking van de markt. Maar toen het mis ging, werd er toch weer naar de overheid gekeken om de problemen op te lossen. Er is echter niets opgelost, de problemen zijn vooruit geschoven. De banken zijn de facto failliet, maar we houden ze kunstmatig in leven.
De kerken kunnen concreet niet zoveel doen, maar kunnen wel het voortouw nemen in het debat over het idee van het goede. We zullen ons verlies moeten nemen en opnieuw beginnen, en daarvoor is het nodig dat er een solidariteitsproject ‘Nederland met elkaar’ komt. Er moeten nieuwe economische activiteiten ontwikkeld worden, er moet op een nieuwe manier waarde gecreëerd worden. Dat wil zeggen: innovatie en samenwerking en het accepteren van ecologische begrenzingen. Als we dát kunnen, komen we uit de problemen. En dat is iets heel anders dan bezuinigen.
Bijbelse verhalen
Het Bijbels Hebreeuws kent geen woord voor hedgefund, zo begon de theologe Erica Meijers haar inleiding. Als je de analyses leest, krijg je het beeld van een onbeheersbare machinerie die alles op zijn weg verplettert. Je voelt je machteloos.
Maar: als theoloog kun je niet fatalistisch zijn. In de Bijbel gaat het erom dat mensen weer grip krijgen op hun leven, ruimte in de benauwdheid. Waarop kunnen we onze hoop vestigen? De crisis is doorgeschoven. De banken zullen zichzelf niet aan de haren uit het moeras trekken en de overheden zijn zelf te zeer doortrokken geraakt met een financiële logica. Alles wat niet in geld kan worden uitgedrukt, zoals kunst en zorg, raakt aan de rand en daar wordt dus het eerst op bezuinigd. Maar dat treft vooral juist de mensen die nooit geprofiteerd hebben van de globalisering. Dat leidt tot woede en onmacht.
Daarmee is de economische crisis ook een politieke crisis geworden: er is geen vertrouwen meer in de overheid en veel mensen neigen anderen te schuld te geven. Waar is dan hoop te vinden? Het kabinet hoopt op de participatiesamenleving, maar dat is een zoek-het-maar-uit-samenleving, een rechtvaardiging voor harde bezuinigingen. Natuurlijk is het prima dat burgers samen dingen gaan doen: zie het net verschenen boek van Hilhorst en Van der Lans die vernieuwende initiatieven op dat terrein inventariseren. Er ontstaat een nieuwe beweging die de gemeenschappelijke ruimte weer opeist.
En de kerken? Die staan aan de zijlijn en maken zich daarover drukker dan over de wereld. Kerken moeten zich realiseren dat ze deel zijn van het probleem, ook daar zie je managementdenken. Het heersende mensbeeld is dat van de westerse mens die zijn vrijheid realiseert in een wereld van competitie. Maar de Bijbel laat ons zien dat de mens een relationeel wezen is. Vrijheid is een vervoeging van het werkwoord ‘bevrijden’. Ook bevrijding van de ratrace waarin we wel mee móeten doen. Naar een ontspannen samenleving waarin je je niet hoeft te verkopen. De kerken, wij, staan met lege handen.
Maar hoop is niet iets wat je op zak hebt: hoop flitst op als je een vergezicht achterna gaat. Dus meer dan de christelijke woorden waarover de brochure spreekt, zijn het de Bijbelse verhalen die ons inspireren, die moed geven om naar de wereld te kijken met een profetische blik. Meijers besloot met zes stellingen, waarin ze de opdracht van de kerken schetste. (Lees de gehele tekst van Erica Meijers: klik hier)
Discussie
Tijdens de discussie met de ruim zestig aanwezigen werd onder meer opgemerkt dat de brochure en de sprekers vooral de crisis van de rijken beschrijven: de vraag wat ons economisch handelen betekent voor de rest van de wereld komt niet aan de orde en dat is verontrustend. Opgemerkt werd ook dat de vraag naar de schuldigen niet veel aandacht krijgt, terwijl in onze cultuur juist de nadruk steeds meer werd gelegd op de prestaties van het individu. Dat is tegenstrijdig. Verbruggen en Meijers beaamden de noodzaak van aandacht voor de internationale aspecten. De schuldvraag vonden zij simpel: dat zijn de bankiers. Maar dat helpt alleen nog niet zoveel verder, want we zijn er allemaal bij betrokken, het is een systeemvraag geworden en de vraag is vooral: hoe keren we dit?
Verbruggen ziet hier een rol voor de kerk: er is grote behoefte aan geestelijk voedsel, aan spiritueel licht. Het is vreemd dat de kerken daar juist de aansluiting bij lijken te missen. Meijers was hier terughoudender: de kerken zijn geen spiritueel servicebureau. Hun eerste taak is te kijken bij wie ze horen, namelijk daar waar de klappen vallen. Het bedienen van zingevingsvragen leidt niet op zichzelf tot verandering.
Downloaden brochure: klik hier
<val=object:2063></val=object:2063>
Tekst: Greetje Witte-Rang
Foto: ‘The way I see it’, van Pieter Henkel (Geldrop). De foto toont lady Gaga als symbool van glammer en glitter.